Table Of ContentJan van der Ploeg
Agressie bij kinderen
Jan van der Ploeg
Agressie bij kinderen
ISBN 978-90-368-0634-3
© 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau-
tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j°
het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel
17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting
Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in
bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te
wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen.
Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die even-
tueel in deze uitgave voorkomen.
NUR 847
Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India
Bohn Stafleu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
V
Inhoud
1 Agressie: definitie en prevalentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
2 Vormen en indelingen van agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3 Eens agressief altijd agressief? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
4 Theorieën over agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5 Biologische achtergronden van agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
6 De rol van het gezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
7 De relatie school en agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
8 Risicofactoren in de vrijetijdsbesteding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
9 Met agressie maak je geen vrienden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
10 Sociaaleconomische risicofactoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
11 Persoonlijkheid en agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
12 Kunnen agressie en depressie samengaan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
13 Suïcide en agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
14 Agressie in de sport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
15 Agressie, een voorloper van delinquentie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
16 De last van het pesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
17 Cyberpesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
18 Behandeling van agressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
19 Effectieve interventies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
20 Hoe agressie te voorkomen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
VI Inhoud
Bijlagen
Bijlage 1 Trajecten van agressieve en niet-agressieve kinderen . . . . . . . . . . . . . 193
Bijlage 2 Overzicht van vijf emoties die samenhangen met agressie . . . . . . . . 195
Bijlage 3 Vier subtypen van agressieve leerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Bijlage 4 Kenmerken van de big five . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Bijlage 5 Kenmerken van jeugdigen die zelfmoord pleegden . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Bijlage 6 Risicofactoren met betrekking tot suïcide(pogingen) . . . . . . . . . . . . . . 205
Bijlage 7 Verklaringen voor agressief gedrag van hooligans . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Bijlage 8 Interventieprogramma van Olweus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Bijlage 9 PRIMA antipestprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Bijlage 10 Pesten: concrete tips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Bijlage 11 Evaluatie van het procesverloop van een gezinsinterventie . . . . . . 219
Bijlage 12 Evidence-based programma’s voor jeugdigen met
gedragsproblemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
1
1
Agressie: definitie en
prevalentie
1.1 Inleiding – 2
1.2 Definitie – 2
1.3 Agressie, geweld en delinquentie – 3
1.4 Wanneer is agressie een probleem? – 3
1.5 Hoe vaak komt agressie voor? – 4
1.6 Verschillen tussen jongens en meisjes – 6
J. van der Ploeg, Agressie bij kinderen, DOI 10.1007/978-90-368-0635-0_1,
© 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV
2 Hoofdstuk 1 • Agressie: definitie en prevalentie
1.1 I nleiding
1
Over de vraag wat we precies onder agressie moeten verstaan, lopen de meningen flink
uiteen. De een noemt een kind al agressief als het brutaal antwoord geeft, terwijl een ander
pas aan agressie denkt als een kind een ander heeft geslagen. Wat in de ogen van de een
agressief gedrag is, is naar de mening van de ander assertief gedrag. Bij assertief gedrag
moeten we vooral denken aan uitingen en gedragingen waarmee je voor jezelf opkomt en
laat merken dat je niet over je laat lopen. Agressief gedrag wordt meer gezien als gedrag
waarbij een ander fysieke of psychische schade wordt toegebracht. Maar hoe zit het dan
met gedragingen als zelfverweer, waarbij de ander toch ook klappen oploopt? Kortom, wat
verstaan we onder agressie?
In dit hoofdstuk staan we verder stil bij de vraag in welke mate agressie voorkomt en of
jongens en meisjes even agressief zijn. Tevens gaan we in op de belangrijkste vormen van
agressie en laten we zien dat de ene vorm niet de andere is.
1.2 D efinitie
In de omvangrijke literatuur die er de laatste decennia over agressie is verschenen, komt
steeds naar voren dat het gaat om gedrag waarbij de ander schade wordt toegebracht.
Agressieve handelingen zijn er legio, variërend van fysieke agressie, zoals slaan, schoppen
en stompen, tot psychische vormen, zoals bedreigen, pesten en uitschelden. Maar ook het
vernielen van andermans spullen wordt gezien als agressie, terwijl sinds kort kwaadspre-
ken over een ander eveneens als een vorm van agressie wordt opgevat.
Kenmerkend voor agressief gedrag is verder dat bepaalde regels worden overschreden.
Dat kunnen formele regels zijn, zoals een ander niet mishandelen en de bezittingen van
anderen niet kapot maken, maar ook informele regels, zoals respect hebben voor en reke-
ning houden met elkaar.
Ook als iemand niet de bedoeling heeft om de ander schade toe te brengen, maar dit
wel doet met zijn gedrag, is er sprake van agressie. Het is dus zo, dat iemands gedrag ook
agressief kan zijn hoewel het niet de bedoeling was om de ander leed toe te brengen.
Wij definiëren agressie als gedrag dat al of niet opzettelijk bij de ander immateriële en/of
materiële schade veroorzaakt, waarbij formele en/of informele regels worden geschonden.
In veel omschrijvingen van het begrip agressie komen de concrete gedragingen voor
die in het kader genoemd worden. Hoe meer van deze kenmerken zijn terug te vinden bij
het kind, hoe eerder men kan spreken van agressie.
Kenmerken van een agressieve jeugdige
5 brengt anderen letsel toe;
5 vecht veel;
5 scheldt anderen uit;
5 is driftig;
5 pest anderen;
5 bedreigt en intimideert anderen;
5 is gemeen voor anderen.
11
3
1.4 • Wanneer is agressie een probleem?
1.3 Agressie, geweld en delinquentie
Om het begrip agressie te verhelderen is het zinvol stil te staan bij twee verschijnselen die
nauw met agressie zijn verbonden. De woorden ‘agressie’, ‘geweld’ en ‘delinquentie’ worden
vaak door elkaar gebruikt. Dat is begrijpelijk want er is veel overlapping en de begrippen
liggen in elkaars verlengde. Toch is er wel degelijk een onderscheid te maken.
z Agressie versus geweld
Er is sprake van geweld als het gaat om zeer ernstige vormen van fysieke agressie. In dat
geval wordt bijvoorbeeld gedacht aan het toebrengen van ernstig lichamelijk letsel en het
molesteren van iemand. In de psychologie wordt dat onderscheid meestal niet gemaakt
en wordt consequent van agressie gesproken. Ook wij beschouwen geweld als een vorm
van agressie, zij het als uitzonderlijk ernstige en heftige agressie. Wij menen dat geweld
dezelfde achterliggende mechanismen heeft als agressie.
z Agressie versus delinquentie
Strikt genomen is delinquent gedrag het overschrijden van de regels van de wet. Zo zijn
winkeldiefstal, zwartrijden, brandstichting, beroving en andere vergelijkbare gedragingen
te beschouwen als vormen van delinquentie. Omdat bepaalde vormen van fysieke agressie,
bijvoorbeeld mishandeling, ook onder de definitie van delinquentie vallen, ligt verwarring
voor de hand.
Toch is er een onderscheid tussen agressie en delinquentie. In veel delinquent gedrag
kan men weliswaar ook agressie bespeuren, maar lang niet iedere brandstichter, rover of
dief is ook agressief. Er zijn ook zeer onderkoelde inbrekers en dieven. Omgekeerd geldt
dat verreweg de meeste agressieve kinderen en jongeren de wet niet hebben overtreden.
Ja, zij hebben de ongeschreven regels (respect voor elkaar) overschreden, maar niet de
formele wet. Deze jeugdigen zijn dus geen delinquenten.
In een uitgebreid empirisch onderzoek onder agressieve en delinquente jeugdigen in
de jeugdzorg bleken agressieve en delinquente jongeren op meerdere gedragskenmerken
significant van elkaar te verschillen (Van der Ploeg, 2005). Zie hierover ook 7 H. 15.
1.4 Wanneer is agressie een probleem?
Men kan zich afvragen of we een kind dat zich een keer agressief gedraagt door een ander
een duw of een klap te geven al meteen agressief kunnen noemen? Wanneer is agressie
echt een probleem?
Aan de hand van de volgende criteria is te bepalen wanneer problemen zoals angst en
agressie zijn te beschouwen als verschijnselen die meer aandacht en zorg vragen (Van der
Ploeg, 2011).
z Hoe vaak doet het zich voor?
Het maakt veel uit of het gaat om een eenmalige uitbarsting van agressie of dat dergelijke
explosies vaak voorkomen. Zo is het heel begrijpelijk dat een kind een keer agressief uitvalt
als het zich bedreigd voelt, zoals het ook invoelbaar is dat een kind agressief reageert als
4 Hoofdstuk 1 • Agressie: definitie en prevalentie
zijn speelgoed wordt afgepakt. Het gaat dan om agressieve reacties die in het licht van de
1
omstandigheden goed zijn te plaatsen.
Het wordt echter een probleem als het kind bij het minste of geringste agressief uitvalt,
herhaaldelijk ruzie maakt, kinderen slaat en uitscheldt. Als de agressie zich niet beperkt tot
een enkel incident, maar geregeld (wekelijks tot maandelijks) voorkomt, is er reden tot zorg.
z Hoe lang duurt het?
Agressie kan van korte, maar ook van lange duur zijn. In het eerste geval zal het kind zich
even laten gaan in zijn agressie en kort daarna weer overgaan tot de orde van de dag. Het
is korte tijd agressief, maar blijft het niet. In het tweede geval blijft het agressieve gedrag
aanhouden, ook als er geen enkele reden meer is om agressief te zijn. Het kind blijft steken
in zijn agressie en ziet geen kans om zijn boosheid opzij te zetten. Kinderen die lang ach-
tereen agressief blijven, vormen een probleem.
z Wat is de omvang?
De agressie kan zich beperken tot een bepaalde locatie of situatie. Zo zijn er kinderen die
zich thuis agressief gedragen maar buitenshuis (op school, op clubs, bij vrienden) geen
agressie te zien geven. Het kan echter ook voorkomen dat kinderen alleen op school agres-
sief zijn en thuis niet. Meestal hangt dat samen met de situatie. Als het kind de school als
bedreigend ervaart, kan het daarop agressief reageren, terwijl het zich thuis veilig voelt en
daar geen blijk geeft van agressie. Omgekeerd kan het kind zich op school op zijn gemak
voelen, terwijl het zich thuis onveilig voelt omdat er bijvoorbeeld veel ruzie wordt gemaakt.
Wanneer het kind zich echter overal agressief gedraagt ongeacht de situatie en de
locatie, is er een probleem. Zeker ook als blijkt dat het kind uiteenlopende vormen van
agressie te zien geeft.
z Wat zijn de gevolgen?
Om te bepalen of agressie echt een probleem is, moeten ook de gevolgen van het gedrag
nader worden bekeken. Agressie kan andere kinderen heel weinig maar ook erg veel
schade berokkenen. Een kind dat gefrustreerd is omdat het moet ophouden met spelen
omdat het etenstijd is, kan tegen zijn ouders agressief uit zijn slof schieten. Zo zijn er ook
situaties met leeftijdgenoten denkbaar waarin een kind een keer onbeheerst en agressief
uitvalt. Meestal leidt dat niet tot verstoorde relaties met ouders of leeftijdgenoten.
Maar als het kind herhaaldelijk agressief reageert, tast dat de relatie met ouders en leef-
tijdgenoten op den duur aan. Ook als het kind met zijn agressieve gedrag andere kinderen
letterlijk (slaan) of figuurlijk (schelden) pijn doet, heeft dat tot gevolg dat andere kinderen
op den duur niet meer met dat kind willen spelen. Dit agressieve kind vormt een probleem.
1.5 Hoe vaak komt agressie voor?
Over de mate waarin agressie bij kinderen en jongeren voorkomt, bestaan wel talrijke stu-
dies die een gemeenschappelijke trend weergeven, maar een exact prevalentiecijfer is niet
te geven, zoals dat trouwens met heel veel probleemgedragingen het geval is. Agressie kan
namelijk op verschillende manieren worden bepaald.
