‎Tutkular ve Çıkarlar - Albert O. Hirschman

168 Pages·2007·1.19 MB·Turkish

by  Albert O. Hirschman

Metis Yayınları
İpek Sokak 5, 34433 Beyoğlu, İstanbul
Tel: [phone] Faks: 212 2454519
e-posta: [email protected]
www.metiskitap.com
Tutkular ve Çıkarlar
Albert O. Hirschman
Özgün Adı: The Passions and the Interests
Princeton University Press, 1997
© Princeton University Press, 1977
© Metis Yayınları, 2006
© Türkçe Çeviri: Barış Cezar, 2007
Birinci Basım: Ocak 2008
Yayıma Hazırlayan: Bülent Doğan
Kapak Tasarımı: Emine Bora
Dizgi ve Baskı Öncesi Hazırlık: Metis Yayıncılık Ltd.
Baskı ve Cilt: Yaylacık Matbaacılık Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkapı, İstanbul Tel: [phone]
ISBN-13: 978-975-342-648-0
Talihimiz varmış ki tutkular insanları kötü olmaya
itebilecekken, kötü olmamak onların çıkarınadır.
Montesquieu, Kanunların Ruhu
Amblem No. 27 “Tutkularını Bastır!” Peter Iselburg, Emblemata Politica,
Nuremberg, 1617.
ÖNSÖZ
Albert Hirschman çağımızın büyük entelektüellerinden
biridir. Yazıları iktisadi gelişme, toplumsal kurumlar ve insan
davranışları hakkındaki fikirlerimizi etkilemiş; kimlik,
sadakat ve bağlılıklarımızın doğası ve kapsamı konusundaki
anlayışımızı değiştirmiştir. O yüzden, bu kitabı Hirschman’ın
en iyi katkılarından biri olarak nitelemek fazlasıyla iddialı
olacaktır. Bugünlerde pek ilgi çekmeyen, saygı görmeyen ve
dünyanın önde gelen üniversitelerinin ders programlarından
da silinmeye yüz tutmuş bir konu olan iktisadi düşünce tarihi
üzerine bir kitap -hatta incecik bir monografi- olduğunu
düşünürsek bu niteleme daha da iddialı görünecektir. Tutkular
ve Çıkarlar kamu kararlarına katkı niteliğindeki bir eserin
(Hirschman’ın The Strategy of Economic Development’ında
-İktisadi Kalkınma Stratejisi- bulunan) siyasi önemine ya da
pratik aklın gereği olan bir aciliyete (Exit, Voice, and
Loyalty’nin -Terk Etme, Sesini Yükseltme ve Sadakat-
mükemmel biçimde ortaya koyduğu gibi) sahip değil. O
zaman bu kitabı böylesine özel kılan nedir?
ZARARSIZ ÇIKARLAR VE ZARARLI TUTKULAR
Bu sorunun cevabı yalnızca Hirschman’ın kapitalizmin
ideolojik temellerine yeni bir gözle bakmamızı sağladığını
kabulde değil, aynı zamanda bu yeniliğin iki yüz yıldan daha
eski olan düşüncelerden kaynaklandığı gibi şaşırtıcı bir
gerçekte gizlidir. Dile getirilme tarzlarını ve gelişimini
araştırdığı temel varsayım, kapitalizm savunusunu “bazı
zararlı insan uğraşları yerine yararlı uğraşları harekete
geçireceği” inancına dayandırıyor. Konuya böyle bakmanın
bugün bize çok uzak görünmesi kaçınılmazdır, ki zaten
uzaktır; dolayısıyla bu tezin harekete geçirici kapitalizmin
erken dönem fedaileri tarafından son derece güçlü (ve kendi
mantığı içinde gayet ikna edici) bir biçimde geliştirilmesi ve
savunulması özellikle dikkat çekicidir. Kapitalizmin günümüz
dünyasındaki başarısı o kadar mutlak ve o kadar kabul
edilmiş, artıları ve eksilerinin tesbiti artık öyle bir standarda
oturmuştur ki, ilk zamanlarda düzenin düşünsel savunusunun,
bugünkü bakış açısından ne kadar uzak fikirlere dayandığını
kavrayabilmek pek de kolay değildir.
Temel düşünce ikna edici basitlikte. Klasik Hollywood
tarzında bir benzetme yaparsak, bir özelliğinizden -teninizin
rengi, burnunuzun biçimi, inancınız, vb - büyük bir tutkuyla
nefret eden gözü dönmüş fanatikler tarafından kovalanmakta
olduğunuzu düşünün. Tam yakalanmak üzereyken etrafa bir
miktar para saçıyorsunuz ve hepsi de banknotları toplamak
gibi ciddi bir işe girişiyor. Kaçarken, serserilerin böyle faydalı
bir şahsi çıkar anlayışına sahip oldukları için şanslı
olduğunuzu düşünerek sevinebilirsiniz, ama meslek icabı
evrenselleştirmeye alışkın bir teorisyen bunun yalnızca servet
edinme yönündeki zararsız çıkarın vahşi tutkuyu
bastırmasının bir örneği -biraz da ilkel bir örnek- olduğuna
dikkat çekecektir. Baş savunucularının gözünde buradaki
olayda alkışı hak eden kapitalizmdir ve Hirschman’ın bu
etkili eserinde de söz konusu savunucular ele alınmıştır.
ENFORMASYON EKONOMİSİ VE TEŞVİKLERLE KIYASLAMA
Kapitalizmin davranışsal temelleri tabii ki ilgi çekmeye
devam ediyor, şahsi çıkar peşinde koşma kapitalizmin işleyişi
ve başarılarıyla ilgili teorilerde hâlâ merkezi bir konuma
sahip. Ama son döneme ait bu teorilerde, çıkarlara daha farklı
ve çok daha “pozitif” bir rol yüklenmiş; zararlı tutkulara
engel oluşturmak gibi negatif bir rolün yerine enformasyon
ekonomisi ve teşviklerin düzgün işlemesiyle kaynakların
verimli dağılımını sağlama rolü geçmiştir.
Hirschman’ı bu tarihsel incelemeyi yapmaya iten bir
pasajdaki Montesquieu’nün savı, tutkular insanları “kötü”
olmaya itebilecekken “kötü olmamak onların çıkarınadır”
şeklindeki inancıyla ilişkiliydi. James Steuart “çıkarları”
överek “despotluğun akılsızlığına” karşı “en etkili dizgin”
diye niteliyordu. Bu tür bir anlayış, piyasa ekonomisi ve
kısıtlanmamış kapitalizme dair güncel teorilerde yer alan
güdüsel (motivasyonel) analizden çok daha farklı bir yönü
işaret ediyor.
GÜNCEL BAĞLANTILAR
Gelgelelim, bu yapıta duyulan ilgi yalnızca sağladığı tarihsel
aydınlanmadan kaynaklanmamaktadır. Bugünün kaygılarıyla
burada ele alınanlar arasında birçok bağlantı var. Kötü
tutkuların günümüz dünyasındaki korkunç etkilerini
düşündüğümüzde, kapitalizm ve sahip olma içgüdüsünün
insanları yıkıcı davranışlarından uzaklaştıracak biçimde
kullanılıp kullanılamayacağı sorusunu sormak gerçekten de
önemlidir. Şahsi çıkarı büyük bir kurtarıcı olarak görenler
yalnızca Montesquieu, Steuart ve bir kısım çağdaşları değildi;
daha sonraki dönemde birtakım yazarlar da (genellikle daha
önceki külliyatın farkında olmadan) şahsi çıkarı kötü
tutkuların etkisinden kaçmanın çok iyi bir yolu olarak
gördüler.
Hirschman’ın da işaret ettiği gibi, Keynes bile “insanın
kendisiyle aynı durumdaki yurttaşlarına zorbalık
etmesindense kendi banka hesabına zorbalık etmesi yeğdir,”
diyor ve ikincinin ilkine “bir alternatif oluşturması umudunu
dile getiriyordu. “Burada anlatılan öyküden sonra Keynes’in,
kendisine özgü biçimde alttan alarak yaptığı kapitalizm
savunmasında, Dr. Johnson ve diğer on sekizinci yüzyıl
isimlerince kullanılan sava başvurması pek iç sıkıcıdır,” diyen
Hirschman birazcık haksızlık ediyor olabilir. Nitekim bu sav
orijinal olmasa da ilginçliğini korumaktadır ve Keynes’in bu
konuda daha önce yazılanları bilmiyor olması sorusunun
geçerliliğini azaltmaz.
Eğer ileri sürülen bağlantı işe yarasaydı, kapitalizm için
elle tutulur bir gerekçe sağlardı; üstelik bu gerekçe “verili”
tercihler ve iktisadi kaygıların diğer güdülenimlerden
yalıtılmış olarak ele alınmasına ağırlık veren Genel Denge
Teorisi ve ona bağlı yapılardan tümüyle farklıdır. Aslında
Hirschman da bu akıl yürütme tarzını Rival Views of Market
Society (Piyasa Toplumuna Dair Karşıt Görüşler) adlı
eserinde çok güzel bir biçimde devam ettiriyor. Tabii ki kâr
sağlama ve piyasalaşmayı desteklemeyi köktenci saldırganlık
ve zararlı tutkuları bastırmak için genel bir yöntem olarak
görmek zordur (örneğin, iktisadi şahsi çıkarları destekleyerek
Bosna, Ruanda ya da Burundi’deki sorunlara acil bir çözüm
bulunması pek muhtemel değildir), ama burada bilhassa uzun
vadede tamamen göz ardı edemeyeceğimiz bir bağlantı
ihtimali var.
Ampirik bağlantılar pek basit değildir ve tamamen
koşullara bağlıdır. Çıkar peşinde -satış belgeleriyle
kuşanarak- alışveriş ve ticaretle uğraşmanın, düşman
görülenleri -palalar ve başka saldırı silahları kuşanarak-
tutkulu biçimde kovalamayla pek uyuşmadığı düşüncesi akla
yakındır. Yine de, uygun koşullar oluştuğunda, bir Mafya
etkili bir biçimde para kazanma ile şiddet ve acımasızlığı bir
araya getirebilmektedir. Ampirik bağlantılar çok karmaşıktır
ve koşullara bağlı özelliklerin daha yakından incelenmesi
gerekmektedir.
BİRİCİK GÜDÜ OLARAK ŞAHSİ ÇIKAR
Diğer bir güncel bağlantı ise iktisat teorisindeki genel
davranışsal varsayımların gelip geçici doğasıyla ilgili.
Kapitalizmi ilk başlarda savunanlara son derece ikna edici ve
tabii gelen bir teorinin bugün bir o kadar uzak -hatta tuhaf-
gelmesi, bugünkü teorisyenlere ikna edici ve tabii gelen
davranışsal varsayımlara şöyle bir durup bakmamızı
gerektiriyor. İktisat teorisinin ana akımı şahsi çıkarın peşinden
tam bir adanmışlıkla gidileceği önkabulünü etkili biçimde
kullanmaktadır. Verimlilik üzerine temel Arrow-Debreu
teoremleri ve rekabet dengesiyle ilgili Pareto çözümü dahil
olmak üzere bazı sonuçlar, “dış etkenlerin” (özgecilik dahil)
çok kısıtlı kimi istisnalarla tamamen denklem dışı
bırakılmasına dayanır. Özgeciliğe izin verildiği zaman bile
(Gary Beeker’ın akılcı dağılım modelinde olduğu gibi),
özgeci davranışların her bireyin kendi şahsi çıkarına olduğu
için ortaya konduğu varsayılır; başkalarının sempatisini
kazanan özgeci kendi hesabına fayda görmektedir. İyi biri
olmak için iyi davranmaya çabalama güdüsüne ya da bireyin
kendi yararına olmayan amaçlar peşinde koşmasına hiçbir rol
biçilmemiştir. Bütün bunlar, bir yanda ilk dönem kapitalizm
teorisyenlerinin şahsi çıkarla karşılaştırdığı şeytani tutkuları,