tc gazi üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü çağdaş türk lehçeleri ve edebiyatları ana bilim dalı

863 Pages·2007·2.34 MB·Turkish

TC
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANA BİLİM DALI

ÖZBEK “DALLİ” DESTANINDA DİL ve ÜSLÛP

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan:
Dilek TÜRKMENLİ

Tez Danışmanı:
Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU

Ankara-2006
TC
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANA BİLİM DALI

ÖZBEK “DALLİ” DESTANINDA DİL ve ÜSLÛP

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan:
Dilek TÜRKMENLİ

Tez Danışmanı:
Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU

Ankara-2006
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü'ne

........................................ ait ........................................................
.............................................................................................................adlı çalışma,
jürimiz tarafından....................................................................................................
.......................................Ana Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul
edilmiştir.

Başkan ...............................................................
Akademik Unvanı, Adı Soyadı

Üye.....................................................................
Akademik Unvanı, Adı Soyadı (Danışman)

Üye...................................................................
Akademik Unvanı, Adı Soyadı
ÖNSÖZ

Destanlar, yüzyıllardır Türk boylarının başından geçen tarihi olayları ve
kültürel birikimlerini içinde barındırarak nesilden nesile aktarıp günümüze
kadar ulaştıran kültür köprüleridir.

Destan kültürü yönünden zengin milletler arasında yer alan Türkler,
bugün farklı coğrafyalarda ve farklı siyasi birlikler hâlinde yaşamalarına
rağmen birbirlerinden kopmamışlardır. Bu birliğin ve ortak kültürün
yansıtıldığı destanlar da bunun en önemli belgelerindendir.

Türk dünyasında, sözlü anlatım geleneğine bağlı olarak korunan ve
gelişen destanlar arasında yer alan Köroğlu Destanı önemli
destanlarımızdandır.

Özbek Türkleri arasında da yaygın bir anlatıma sahip olan Köroğlu
Destanı ve kolları, destancılık mektepleri sayesinde korunmuş ve
geliştirilmiştir. Sözlü anlatım geleneğinin sürdürüldüğü bu mekteplerde birçok
bahşı yetişmiş ve
birçok destan unutulmaktan kurtulmuştur.

Dalli Destanı da Korgan Destancılık Mektebi’nin repertuarında yer
alan, büyük bahşı Ergaş Cumanbülbüloğlu tarafından anlatılan, Köroğlu
dairesine ait bir Özbek halk destanıdır.

Üzerinde çalıştığımız Dalli Destanı, Cabbar İşankul tarafından Kiril
alfabesi ile neşre hazırlanmıştır.

Türk dünyası, günümüz edebiyatına yeni bir güç katacak değere sahip
olan ve henüz yeterince işlenmemiş büyük bir destan hazinesine sahiptir.
Özbek Türkleri’nin de bu açıdan zengin bir mirasa sahip olduğunu düşünerek
ii
bu çalışma ile Dalli destanını Türkiye Türkçesine kazandırmak istedik.

Çalışmanın birinci bölümünde, kiril alfabesiyle hazırlanmış olan destan
metninin, günümüz Lâtin alfabesindeki karşılığını verip Türkiye Türkçesine
aktardık. Bu bölüm, metnin çok uzun olmasından dolayı ve mukayese
kolaylığı sağlamak amacı ile peş peşe sayfalar hâlinde verilmiştir. Yani,
Özbekçe bir sayfanın hemen ardından o sayfanın Türkiye Türkçesindeki
karşılığı verilmiştir.

İkinci bölümde ise destanı, dil-üslûp özellikleri yönünden inceledik.
İncelemede; kelime türleri, kelime grupları, cümleler, şekil özellikleri ve
anlatım teknikleri üzerinde durduktan sonra Özbek edebî dilinde bulunmayıp
destanda geçen noktalara da değindik.

Böyle bir çalışma yapmamda bana öncülük eden, yardımlarını
esirgemeyen değerli hocam Naciye YILDIZ’a, tez danışmanım Ekrem
ARIKOĞLU’na ve bu konudaki bilgi ve deneyimlerini benimle paylaşan
arkadaşım Ayşe SOLMAZ’a şükranlarımı sunarım.

Dilek TÜRKMENLİ
Ankara-2006
iii
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................... i
İÇİNDEKİLER ................................................................................................. iii
KISALTMALAR ............................................................................................. viii
TRANSKRİPSİYON ALFABESİ .................................................................... ix
GİRİŞ .............................................................................................................. 1

BİRİNCİ BÖLÜM
METİN AKTARMA
1. METİN ve AKTARMA ………………………………………………………. 24

İKİNCİ BÖLÜM
2. DALLİ DESTANI’NIN DİL-ÜSLÛP ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ

2.1. KELİME TÜRLERİ ………………………………………………………. 720
2.1.1. İSİM ……………………………………………………………………… 720
2.1.1.1. İSİM İŞLETME EKLERİ …………………………………………...… 720
2.1.1.1.1.Çokluk eki ................................................................................... 720
2.1.1.1.2.Aitlik Eki ...................................................................................... 720
2.1.1.1.3.İyelik Ekleri…………………………………………………………… 721
2.1.1.1.4.Hâl Ekleri ........................................................................................ 723
2.1.1.1.4.1.Yalın Hâl ...................................................................................... 723
2.1.1.1.4.2.İlgi Hâli ......................................................................................... 723
2.1.1.1.4.3.Yükleme Hâli ...................................................................................... 724
2.1.1.1.4.4.Yaklaşma Hâli ......................................................................... .724
2.1.1.1.4.5.Bulunma Hâli ........................................................................... 724
2.1.1.1.4.6.Ayrılma Hâl Eki ………………………………………………….. 725
2.1.1.1.4.7.Vasıta Hâli ............................................................................... 725
2.1.1.1.4.8.Eşitlik-Benzerlik Hâli ................................................................ 726
2.1.1.1.4.9.Yön Gösterme Hâli .................................................................. 727
2.1.1.1.4.10.Sınırlama Hâli ................................................................... .. 727
iv
2.1.1.1.5.Soru Eki ...................................................................................... 728
2.1.1.2. İSİMLERDE BİLDİRME ................................................................... 728
2.1.1.2.1.Görülen Geçmiş Zaman ................................................................ 728
2.1.1.2.2.Şimdiki Zaman ............................................................................... 730
2.1.1.2.3.Öğrenilen Geçmiş Zaman ................................................................... 731
2.1.1.2.4.Şart Kipi ............................................................................................... 732
2.1.2.SIFAT ............................................................................. 733
2.1.2.1.VASIFLANDIRMA SIFATLARI ..................................................... . 733
2.1.2.2.BELİRTME SIFATLARI ................................................................. 734
2.1.2.2.1.İşaret Sıfatları ………………………………………………………. 734
2.1.2.2.2.Sayı Sıfatları ………………………………………………………… 735
2.1.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları ..................................................................... 735
2.1.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ..................................................................... 736
2.1.2.2.2.3.Kesir Sayı Sıfatları .................................................................. .736
2.1.2.2.2.4.Üleştirme Sayı Sıfatları …………………………………………. 736
2.1.2.2.3.SORU SIFATLARI ………………………………………………….. 736
2.1.2.2.4.BELİRSİZLİK SIFATLARI ……………………………………….... 737
2.1.2.3.SIFATLARIN DERECELENDİRİLMESİ ....................................… 739
2.1.2.3.1.Eşitlik Derecesi .......................................................................... 739
2.1.2.3.2.Karşılaştırma ………………………………………………………. . 740
2.1.2.3.3.En Üstünlük Derecesi …………………………………………….. 740
2.1.3.ZARF ........................................................................................... … 741
2.1.3.1.Nitelik Zarfları ............................................................................... 741
2.1.3.2.Zaman Zarfları ………………………………………………………….. 743
2.1.3.3.Yer Zarfları .................................................................................... 743
2.1.3.4.Azlık-Çokluk Zarfları ..................................................................... 744
2.1.3.5.Soru Zarfları .................................................................................. 744
2.1.4.ZAMİR ............................................................................................. 744
2.1.4.1.ŞAHIS ZAMİRLERİ ...................................................................... 745
2.1.4.2.DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRLERİ ............................................. 747
2.1.4.3.İŞARET ZAMİRLERİ………………………………………………….. 748
2.1.4.4.SORU ZAMİRLERİ ....................................................................... 750
v
2.1.4.5.BELİRSİZLİK ZAMİRLERİ .................................................................. 751
2.1.5.EDAT............................................................................................... 753
2.1.5.1.SON ÇEKİM EDATLARI ............................................................... 753
2.1.5.2. SONA GELEN EDATLAR………………………………………… 754
2.1.5.3.ÜNLEM ......................................................................................... 756
2.1.5.3.1.Duygu Ünlemleri ....................................................................... 756
2.1.5.3.2.Seslenme Ünlemleri .................................................................. 758
2.1.5.3.3.Gösterme Ünlemleri .................................................................. 759
2.1.5.3.4.Cevap Ünlemleri ................................................................. ….. 759
2.1.6.FİİL ................................................................................................. 760
2.1.6.1.ŞAHIS EKLERİ ............................................................................ 760
2.1.6.1.1.Birinci Tipteki Şahıs Ekleri ....................................................... 760
2.1.6.1.2.İkinci Tipteki Şahıs Ekleri ......................................................... 763
2.1.6.1.3.Üçüncü Tipteki Şahıs Ekleri ...................................................... 765
2.1.6.2.FİİL ÇEKİMLERİ .......................................................................... 767
2.1.6.2.1.BİLDİRME KİPLERİ .................................................................. 768
2.1.6.2.1.1.Görülen Geçmiş Zaman ......................................................... 768
2.1.6.2.1.2.Öğrenilen Geçmiş Zaman ...................................................... 770
2.1.6.2.1.3.Şimdiki Zaman ............................................................................ 774
2.1.6.2.1.4.Gelecek Zaman .......................................................................... 777
2.1.6.2.1.5.Geniş Zaman ................................................................................ 780
2.1.6.2.2.TASARLAMA KİPLERİ ................................................................. 781
2.1.6.2.2.1.Emir Kipleri ................................................................................. 781
2.1.6.2.2.2.Şart Kipi .................................................................................. … 783
2.1.6.2.2.3.İstek Kipi ………………………………………………………..… 784
2.1.6.2.2.4.Gereklilik Kipi .............................................................................. 786
2.2.KELİME GRUPLARI ............................................................................. 787
2.2.1.Tamlamalar ........................................................................................ 787
2.2.1.1.İsim Tamlamaları ............................................................................ 787
2.2.1.2.Sıfat Tamlamaları ........................................................................... 789
2.2.2.Deyimler ve Atasözleri ...................................................................... ..791
2.2.2.1.Deyimler ......................................................................................... . 791
vi
2.2.2.2.Atasözleri ..........................................................................................792
2.2.3.Diğer Kelime Grupları ......................................................................... 793
2.2.3.1.Tekrar Grubu.................................................................................. .. 793
2.2.3.2. Bağlama Grubu .............................................................................. 795
2.2.3.3. Sayı Grubu ............................................................................... ...... 796
2.2.3.4. Unvan Grubu ................................................................................... 796
2.2.3.5. Birleşik İsim ..................................................................................... 797
2.2.3.6. Birleşik Fiil ....................................................................................... 797
2.2.3.7. Ünlem Grubu ................................................................................... 798
2.2.3.8. Edat Grubu ...................................................................................... 799
2.2.3.9. Fiil Grupları ...................................................................................... 799
2.2.3.9.1. İsim Fiil Grubu .............................................................................. 799
2.2.3.9.2. Sıfat Fiil Grubu ............................................................................. 799
2.2.3.9.3. Zarf Fiil Grubu............................................................................... 800
2.2.3.10. Kısaltma Grupları.......................................................................... 800
2.2.3.10.1. İsnat Grubu ............................................................................... 800
2.2.3.10.2. İlgi Grubu................................................................................... 801
2.2.3.10.3.Yönelme Grubu........................................................................... 801
2.2.3.10.4. Bulunma Grubu......................................................................... 801
2.2.3.10.5. Çıkma Grubu ............................................................................ 802
2.3.CÜMLELER ........................................................................................... 802
2.3.1.Anlamına Göre Cümleler ................................................................. 804
2.3.1.1.Olumlu Cümleler ............................................................................. 804
2.3.1.2.Olumsuz Cümleler .......................................................................... 804
2.3.1.3.Soru Cümleleri ................................................................................ 805
2.3.1.4.Emir Cümleleri ................................................................................ 805
2.3.1.5.Hitap Cümleleri ........................................................................ ....... 806
2.3.2.Yüklemin Türüne Göre Cümleler .................................................. 806
2.3.2.1.İsim Cümleleri ................................................................................. 806
2.3.2.2.Fiil Cümleleri ................................................................................... 807
2.3.3.Yüklemin Yerine Göre Cümleler ..................................................... 807
2.3.3.1.Kurallı Cümle ................................................................................... 807
vii
2.3.3.2.Devrik Cümle ................................................................................. 808
2.3.4.Yapısına Göre Cümleler ................................................................. 809
2.3.4.1.Basit Cümleler .................................................................................809
2.3.4.2.Birleşik Cümle ................................................................................ 809
2.3.4.3.Sıralı Cümle..................................................................................... 810
2.4.ŞEKİL ÖZELLİKLERİ ............................................................................ 811
2.4.1. NAZIM ÖZELLİKLERİ .........................................................................811
2.4.1.1.Mısra Kümelenişi................................................................................. 811
2.4.1.2.Ölçü....................................................................................................813
2.4.1.3.Kafiye.................................................................................................816
2.4.1.3.1.Yarım Kafiye................................................................................. 816
2.4.1.3.2.Tam Kafiye.................................................................................... 817
2.4.1.3.3.Zengin Kafiye................................................................................ 818
2.4.1.3.4.Redif ......................................................................................... 818
2.4.2.SERBEST ANLATIM .......................................................................... 819
2.4.2.1.Kalıp İfadeler ................................................................................... 819
2.5.ANLATIM TEKNİKLERİ .............................................................................. 824
2.5.1.Tasvirli Anlatım ........................................................................................... 824
2.5.2.Tahkiyeli Anlatım ........................................................................................ 826
2.5.3.Münazaralı Anlatım .................................................................................... 830
2.5.4.Didaktik Anlatım ................................................................................... 832
SONUÇ ........................................................................................................ 835
ÖZEL ADLAR DİZİNİ................................................................................... 841
KAYNAKÇA ................................................................................................. 846
ÖZET ............................................................................................................ 850
ABSTRACT .................................................................................................. 851