Table Of ContentCzesc i
¦ Wprowadzenie
¦ Fonetyka
¦ Fonologia
ROZDZIAL I. Wprowadzenie do nauki o jezyku
1. GRAMATYKA JAKO NAUKA O JEZYKU
§ I. Przedmiot gramatyki. Gramatyka - szeroko rozumiana -jest nauka
o budowie i funkcjonowaniu jezyka. Gramatyka bada i opisuje strone
dzwiekowa jezyka, jego zasób morfologiczny i leksykalny, ustala reguly budowy
wyrazów oraz laczenia ich w wypowiedzi.
§ 2. Dzialy gramatyki. W obrebie gramatyki wyróznia sie kilka dzialów.
W zaleznosci od zakresu badan i przyjetych metod badawczych
gramatyke dzieli sie na opisowa, normatywna, historyczna i porównawcza.
1) G r a m a t y k a opisowa zajmuje sie badaniem i opisem
funkcjonowania jezyka na pewnym etapie jego rozwoju. Gramatyka opisowa ustala
reguly jezyka, nie wdajac sie w wyjasnianie ich genezy.
2) G r a m a t y k a normatywna, opisujac istniejacy stan jezyka,
równoczesnie podaje normy poprawnosciowe zgodne z tym stanem.
3) Gramatyka historyczna bada, opisuje i wyjasnia zmiany,
jakie dokonaly sie w okreslonym jezyku na róznych etapach jego rozwoju.
4) G r a m a t y k a porównawcza bada i opisuje fakty kilku jezyków
i na tej podstawie ustala zaleznosci genetyczne miedzy poszczególnymi
jezykami, stopien ich pokrewienstwa oraz ich najdawniejsza postac.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest gramatyka opisowa
wspólczesnego jezyka polskiego.
W zaleznosci od tego, co jest obiektem badan i opisu, w obrebie kazdego
z wymienionych wyzej dzialów gramatyki wyróznia sie nastepujace czesci:
l)Fon etyke (i fonologie) badajaca dzwiekowa strone jezyka;
2) morfologie, zajmujaca sie budowa wyrazów (slowotwórstwo)
oraz ich odmiana (fleksja);
3) s k l a d n i e, zajmujaca sie regulami laczenia wyrazów w
wypowiedzenia;
4) leksykologie, zajmujaca sie analiza funkcjonalna i semantyczna
slownictwa.
Gramatyka w wezszym rozumieniu obejmuje wylacznie morfologie
i skladnie.
2. POJECIE ZNAKU JEZYKOWEGO
§ 3. Istota znaku. Znak mozna okreslic jako przedmiot lub zjawisko,
które symbolizuje inny przedmiot lub zjawisko. Znak, dzialajac na jeden
ze zmyslów, wywoluje w umysle pojecie symbolizowanego przez ten znak
przedmiotu. Znaki moga dzialac na zmysl wzroku (np. plansza na ekranie
telewizora jest znakiem okreslonej audycji, a czarna flaga na plazy - znakiem
zakazu kapieli), sluchu (np. pierwsze takty poloneza Chopina sa znakiem
programu T Polskiego Radia), powonienia (np. zapach dymu jest znakiem
plonacego w poblizu ogniska), dotyku (np. uscisk dloni moze wyrazac
rózne uczucia: moze byc znakiem przyjazni, wspólczucia, solidarnosci itp.),
smaku (zmieniony smak produktu zywnosciowego jest znakiem, ze ulegl on
zepsuciu), itd.
Wszystkie otaczajace nas i dzialajace na nasze zmysly znaki mozna
podzielic na naturalne i umowne.
§ 4. Znaki naturalne i umowne. l)Znaki naturalne (symptomy,
oznaki) sa polaczone z symbolizowanymi przez nie przedmiotami lub
zjawiskami zwiazkiem przyczynowo-skutkowym. Podstawa ich jest biologiczna.
Powstaja jako skutek istnienia lub dzialania jakiegos zjawiska, które stanowi
ich przyczyne. Znaki tego typu nie maja swiadomego nadawcy, gdyz nie sa
nadawane przez czlowieka. Sa wiec niezamierzone i interpretowane przez
ludzi jako symptomy okreslonych zjawisk na podstawie doswiadczenia. Sa
znakami tylko dlatego, ze dzieki ich regularnej powtarzalnosci odbiorca
kojarzy ich wystepowanie z okreslonymi zjawiskami. Znaki naturalne sa
jednokierunkowe, gdyz maja jedynie odbiorce (czlowieka), natomiast brak
im swiadomego nadawcy. Przekazywana przez nie informacja idzie wiec
w jednym kierunku: jest odbierana, nie bedac nadawana.
Do znaków naturalnych mozna zaliczyc np. ciemne chmury i grzmot jako
znak nadciagajacej burzy, slady stóp odcisnietych na piasku jako znak
przejscia kogos, podwyzszona temperature ciala jako znak choroby itd.
2) Znaki umowne (konwencjonalne) sa tworzone przez ludzi
swiadomie w celu symbolizowania, czyli reprezentowania w uproszczony
sposób, pewnych zjawisk otaczajacego nas swiata. Znaki umowne powstaja
na podstawie okreslonej umowy (konwencji) spolecznej, która zaklada, ze sa
one znane wszystkim uzytkownikom i jednakowo przez nich interpretowane.
Znaki umowne sa dwukierunkowe, zwrotne. Maja bowiem okreslonego
nadawce, tj. tego, kto wytwarza, „nadaje" dane znaki, oraz adresata,
tj. tego, do kogo dany znak jest kierowany, „adresowany". Adresat, który
odbierze okreslony znak i wlasciwie go zinterpretuje, staje sie odbiorca.
Nadawca i odbiorca moga sie mieniac rolami, przekazujac sobie nawzajem
rózne znaki, które moga w Len sposób plynac w dwóch kierunkach: od
nadawcy do odbiorcy i na odwrót.
Wsród znaków umownych wyróznia sie ikoniczne i symboliczne.
1) Znaki ikoniczne powstaja w oparciu o rzeczywiste
podobienstwo do symbolizowanych przez nie zjawisk. Podobienstwo to moze
przybierac rózne postacie: od maksymalnej dokladnosci (fotografia, realistyczny
obraz, rysunek jakiegos obiektu), poprzez stadia posrednie (róznego rodzaju
rysunki i obrazy), do ujec schematycznych (np. znaki drogowe: „przejscie
dla pieszych", „dzieci", „uwaga na zwierzeta gospodarskie", „zakaz
wyprzedzania").
2) Znaki symboliczne sa czysto konwencjonalne i nie maja
naturalnego zwiazku z symbolizowanymi zjawiskami. Mozna do nich
zaliczyc np. znak drogowy „droga z pierwszenstwem przejazdu", swiatla na
skrzyzowaniu ulic, znak przeczenia w postaci poruszania glowa w kierunku
poziomym i in.
Zbiór znaków tworzacych system, tj. taki uklad, w którym kazdy z
elementów pelni scisle okreslona funkcje i pozostaje w okreslonej relacji do
innych elementów tego ukladu, nazywa sie kode m. Kodem jest np. system
znaków drogowych, kolejowych, morskich.
§ 5. Znak jezykowy. Szczególnym rodzajem znaków umownych sa wyrazy
-dzwiekowe znaki jezykowe. Znak jezykowy-podobnie jak inne znaki
konwencjonalne - charakteryzuje sie forma i znaczeniem. Na jego forme sklada
sie dzwiek (np, w wypadku spójników /, a) lub szereg dzwieków mowy
nastepujacych po sobie w scisle okreslonej kolejnosci. Znaczenie, czyli tresc
wyrazu jako znaku jezykowego, polega na symbolizowaniu przez ten znak
jakiegos fragmentu rzeczywistosci: przedmiotów (czlowiek, kot, clom), pojec
(mysl, gniew, radosc), czynnosci i stanów (chodzic, spoc), cech (bialy, dobry),
ilosci (piec, siedemdziesiat), emocji (ach!, oj!, do licha!), stosunków miedzy
elementami tekstu (/, oraz, albo, gdyz),
§ 6. Wyraz i desygnat. Wyrazy nie sa znakami przedmiotów, czynnosci,
cech itd. lecz - ich pojec. Wyraz ksiazka np. nie oznacza zadnej konkretnej
ksiazki, bo ksiazka „w ogóle" nie istnieje. Sa tylko rózne ksiazki: drukowane
i rekopismienne, grube i cienkie, jedno- lub wielotomowe, beletrystyczne,
naukowe, przeznaczone dla dzieci lub do nauki, oprawne w plótno,
pólskórek, papier itp. A zatem wyraz ksiazka oznacza pojecie pewnej liczby
zlozonych, zbroszurowanych i oprawionych arkuszy papieru zadrukowanych
jakims tekstem, wyabstrahowane z wszystkich konkretnych ksiazek, jakie
kiedykolwiek istnialy lub istnieja. Pojecia symbolizowane przez wyrazy
sa desygnatami danych wyrazów. Desygnatem wyrazu nie jest wiec
przedmiot, lecz pojecie przedmiotu. Miedzy wyrazami a ich desygnatami nie
istnieja zadne naturalne zwiazki, dlatego np. brzmienie wyrazu ksiazka nie
wynika ani z wielkosci czy ksztaltu jakiejkolwiek ksiazki, ani z jej
przeznaczenia, ani z materialu, z jakiego zostala wykonana, ani z przekazywanych
przez nia tresci. Pojecie zadrukowanych, zlozonych i oprawionych arkuszy
papieru jest symbolizowane w jezyku polskim przez umowny znak jezykowy
ksiazka - podobnie jak np. w jezyku niemieckim przez znak Buch, w
angielskim przez book, francuskim przez livre, a w rosyjskim przez kniga - po
prostu dlatego, ze kiedys ludzie mówiacy po polsku, niemiecku, angielsku,
francusku i rosyjsku „umówili sie", ze okreslone pojecie beda nazywali
wlasnie takim, a nie innym znakiem.
3. POJECIE JEZYKA
§ 7. Akt mowy i jego elementy. Porozumiewanie sie ludzi miedzy soba
polega na przekazywaniu sobie nawzajem (czyli komunikowaniu) róznych
tresci za pomoca znaków jezykowych. Kazdy znak jezykowy sklada sie
z dzwieków mowy ludzkiej, a wiec przekazywanie tych znaków sprowadza
sie do ich wymawiania, do mówienia, poslugiwania sie mowa. W trakcie
komunikacji jezykowej dochodzi wiec do powstania aktu mowy, który
przebiega w ten sposób, ze ktos, kto mówi, czyli nadaje komunikat -
nazwiemy go nadawca- kieruje znaki jezykowe do kogos, komu chce przekazac
pewne informacje - nazwiemy go odbiorca.
Aby doszlo do aktu mowy, tj. aby odbiorca uslyszal i zrozumial to, co
powiedzial nadawca, musza byc spelnione okreslone warunki.
Nadawca i odbiorca musza znac i jednakowo rozumiec pewna liczbe
znaków jezykowych, czyli miec wspólne slownictwo. Nadawca nie przekaze
jednak odbiorcy zadnej informacji, kierujac do niego np. wyrazy dom, wzgó-
rze, stac, na w podanej tu kolejnosci. Aby zostala przekazana okreslona tresc,
podane wyrazy musza zostac uksztaltowane np. tak: Dom stoi na wzgórzu,
albo Dom stal na wzgórzu, lub Domy stoja na wzgórzu, czy Domy stojace na
wzgórzu. A wiec wyrazy bedace w tym wypadku abstrakcyjnymi symbolami:
przedmiotów [dom, wzgórze), procesu {stac), stosunku (na), musza zostac
odpowiednio uformowane i polaczone ze soba zgodnie z regulami znanymi
zarówno nadawcy jak i odbiorcy. Znaki jezykowe polaczone ze soba zgodnie
z regulami obowiazujacymi nadawce i odbiorce (oraz wszystkich
mówiacych danym jezykiem) tworza tekst (komunikat, przekaz).
Tak wiec trzecim - poza nadawca i odbiorca- elementem aktu mowy jest
tekst, tj. kazdy skonczony i spójny przekaz slowny, który moze byc równy
wyrazowi (Burza, Milcz!) lub skladac sie z zespolu odpowiednio
uporzadkowanych wyrazów (Dom stoi na wzgórzu, Nadciaga burza). Tekst jest
wytworem, który powstaje w procesie mówienia jako efekt ksztaltowania i laczenia
znaków jezykowych - wyrazów.
Wyzej wyrazy zostaly okreslone jako znaki desygnatów, czyli pojec
okreslonych przedmiotów, czynnosci, cech itd. Tak rozumiany wyraz
- nazwiemy go lcksemem - jest jednostka abstrakcyjna, wyuczona i
zapamietana przez kazdego uzytkownika okreslonego jezyka. Leksemy - znaki
jezykowe - realizuja sie, uzewnetrzniaja, w postaci konkretnych,
wymawianych wyrazów, laczac sie w teksty w oparciu o reguly obowiazujace
wszystkich poslugujacych sie nimi ludzi. Reguly te musza byc wspólne dla
wszystkich mówiacych danym jezykiem. Jak ludzie dochodza do takich
regul?
Kiedy np. mala Basia poznaje mowe ojczysta, to dzieje sie to w ten sposób,
ze dorosli kieruja do niej wielokrotnie szereg tekstów, które Basia z coraz
lepszym skutkiem powtarza i zapamietuje. Beda to np. takie teksty: Basia
pije mleczko. Kicia pije mleczko. Babcia pije mleczko. To jest tatus. To jest
dziadzius. To jest piesek. To jest soczek. Kiedy Basia po wielokrotnym
powtarzaniu tych (i wielu innych) tekstów w pewnym momencie zacznie na ich
wzór tworzyc samodzielnie nowe teksty, np. Tatus pije mleczko. Dziadzius
pije mleczko. Basia pije soczek. Babcia pije soczek. Piesek pije soczek, itd.,
to znaczy, ze wyabstrahowala z poznanych i zapamietanych tekstów regule:
Zdanie oznajmujace = podmiot (rzeczownik w mianowniku) +
orzeczenie (czasownik w 3, os. czasu terazniejszego) + dopelnienie (rzeczownik
w bierniku),
W ten sposób - zapamietujac abstrakcyjne znaki jezykowe, leksemy, oraz
reguly ich uzycia w tekstach - Basia poznaje jezyk, czyli k o d, tj. zespól
znaków (slownictwo) i regul laczenia tych znaków w teksty (gramatyke).
Tak wiec czwartym elementem aktu mowy jest jezyk ¦-- kod.
Mówienie, tworzenie tekstów (komunikatów, wypowiedzi) jest procesem
konkretnym i indywidualnym, bo polega na artykulowaniu dzwieków mowy
za pomoca ruchów narzadów mowy konkretnych osobników, indywiduów.
Jezyk jako kod jest tworem abstrakcyjnym i spolecznym. Abstrakcyjnym
- bo istnieje w postaci zbioru konwencjonalnych znaków i regul w umyslach
poslugujacych sie nimi ludzi. Spolecznym - bo jest wspólny dla wszystkich
czlonków danej spolecznosci jezykowej.
Mówienie, czyli tworzenie tekstów i kod, czyli jezyk, stanowiac dwa
aspekty mowy, sa ze soba nierozerwalnie zwiazane, gdyz jezyk jest
wyabstrahowany z konkretnych tekstów, a kazdy tekst moze byc zbudowany tylko
na podstawie okreslonego jezyka (kodu).
Mówienie jest zawsze mówieniem o czyms, a wiec tekst zawsze dotyczy
jakichs desygnatów, faktów, zdarzen. To, czego dotyczy tekst, co jest jego
trescia, nazwiemy k o n t e k s t e m. Jest to piaty element aktu mowy.
Aby nadawca mógl przekazac tekst odbiorcy, musi istniec miedzy nimi
odpowiedni kontakt: czasteczki powietrza przekazujace drgania fali
glosowej od ust nadawcy do uszu odbiorcy, drut telefoniczny, fale
elektromagnetyczne przy przekazach radiowych i telewizyjnych. Kontakt miedzy
nadawca a odbiorcajest szóstym elementem aktu mowy.
Akt mowy polega wiec na tym, ze nadawca mówi do odbiorcy,
czyli przekazuje mu tekst zbudowany zgodnie ze wspólnym dla nich
jezykiem (kodem). Tekst dotyczy jakiegos ko n tekstu, tj. tego, co jest
jego trescia, o czym sie mówi i moze byc przekazany tylko pod warunkiem
istnienia kontaktu miedzy nadawca a odbiorca.
Schematycznie mozna to przedstawic nastepujaco:
KONTEKST
TEKST
NADAWCA -*- ODBIORCA
JEZYK
KONTAKT
§ 8. Funkcje jezyka. W poprzednim paragrafie stwierdzono, ze tekst +
jezyk stanowia nierozerwalna calosc, gdyz teksty powstaja w oparciu
o jezyk, który jest wyabstrahowany z tekstów. W ten sposób myslac o
funkcjonowaniu nierozerwalnej calosci, jaka jest tekst + jezyk mozemy mówic
o funkcjach jezyka realizowanego za posrednictwem i w postaci tekstów, lub
o funkcjonowaniu tekstów realizujacych jezyk.
Najwazniejsza i podstawowa funkcja tak rozumianej calosci, czyli jezyka
reprezentowanego przez teksty, jest funkcja komunikatywna,
polegajaca na przekazywaniu infonnacji na wszelkie mozliwe tematy. Ta nadrzedna
funkcja realizuje sie w postaci szeregu funkcji czastkowych, uzaleznionych
od stosunku calosci tekst + jezyk do kontekstu, nadawcy, odbiorcy, tekstu,
jezyka, kontaktu.
W stosunku do kontekstu jezyk za posrednictwem tekstu pelni funkcje
symboliczna (reprezentatywna, informatywna, poznawcza),
symbolizujac za pomoca znaków jezykowych polaczonych w teksty pewne fragmenty
rzeczywistosci.
W stosunku do nadawcy jezyk pelni funkcje ekspresy w na. Polega
ona na uzewnetrznianiu przez mówiacego jego stanów emocjonalnych,
wyrazaniu radosci, gniewu, zdziwienia, niepewnosci itp.
W stosunku do odbiorcy jezyk pelni funkcje impresywna.
Nadawca, poslugujac sie jezykiem, kieruje w tym wypadku do odbiorcy teksty, za
któiych pomoca chce go o czyms przekonac, do czegos sklonic, cos na nim
wymusic, uksztaltowac jego opinie itd.
Jezyk + tekst w stosunku do samego tekstu pelni funkcje poetycka.
Stosujac ja, mówiacy stara sie, aby tworzone przez niego teksty byly
poprawne, staranne, estetyczne.
W stosunku do samego siebie jezyk pelni funkcje metajezykowa.
Najwyrazniej wystepuje ona w tekstach definicji i opisów jezyka.
Wreszcie w stosunku do kontaktu jezyk pelni funkcje f a t y c z n a,
polegajaca na nawiazywaniu lub podtrzymywaniu rozmowy miedzy mówiacymi.
Omówione funkcje jezyka ilustruje ponizszy wykres:
FUNKCJA SYMBOLICZNA
(Kontekst)
(Tekst) -«-
FUNKCJA POETYCKA
(Nadawca) -«- -? (Odbiorca)
FUNKCJA FUNKCJA
EKSPRESYWNA ^ (Jezyk) IMPRESYWNA
FUNKCJA METAJEZYKOWA
(Kontakt)
FUNKCJA FATYCZNA
4. ZRÓZNICOWANIE WSPÓLCZESNEGO JEZYKA POLSKIEGO
§ 9. Czynniki sprawcze. Wspólczesny jezyk polski nie stanowi monolitu.
Latwo zauwazyc, ze nie wszyscy Polacy mówia identycznie. Z drugiej strony
ta sama osoba moze wyslawiac sie rozmaicie w róznych okolicznosciach.
Róznice w mowie poszczególnych osób i grup spowodowane sa calym
szeregiem czynników, z których najwazniejsze sa nastepujace:
1) C z y n n i k geograficzny (terytorialny). Róznice w mówieniu
róznych osób moga byc uzaleznione od miejsca ich pochodzenia. Mowa
mieszkanców wsi rózni sie od mowy mieszkanców miast. Chlop pochodzacy
z Pomorza mówi nieco inaczej niz pochodzacy ze Slaska czy z Malopolski.
Mieszkaniec Krakowa uzywa do okreslania niektórych desygnatów innych
wyrazów niz mieszkaniec Poznania lub Warszawy. Róznia ich tez sposoby
wymawiania polaczen niektórych dzwieków.
2) F o r m a wypowiedz i. Porozumiewac sie mozemy ustnie -jest to
forma podstawowa, pierwotna, lub pisemnie -jest to forma wtórna. Kazda
z nich ma charakteiystycznc cechy. Forma pisana jest zwykle staranniejsza
dzieki temu, ze tekst pisany mozemy wielokrotnie poprawiac i korygowac,
co nie jest mozliwe w wypadku tekstu mówionego.
3) Typ y kontaktu jezykowego i sytuacja
komunikaty w n a. Wypowiedzi tej samej osoby moga sie róznic w zaleznosci od tego,
z kim mówi: z rówiesnikiem, przyjacielem, czlonkiem rodziny, przelozonym,
podwladnym itd., oraz - w jakiej sytuacji ma miejsce rozmowa: w domu,
w urzedzie, szkole, uczelni, sklepie, na ulicy itd. Inaczej bowiem wyslawiamy
sie w sytuacjach oficjalnych, np. w miejscu pracy referujac jakas sprawe
przelozonemu, inaczej zas - w sytuacjach nieoficjalnych, np. w swobodnej
rozmowie z kolega, który nas odwiedzil w naszym domu.
4) Czynniki socjalne. Na sposób organizacji tekstu wplywa
równiez srodowisko, z którego sie wywodzi mówiacy, poziom jego
wyksztalcenia, wykonywany zawód, wiek, plec. Ludzie wyksztalceni wyslawiaja sie
inaczej niz analfabeci, a przedstawiciele róznych zawodów uzywaja w
swoich srodowiskach specjalnych, czesto tylko im znanych, wyrazów i zwrotów.
W swoisty sposób porozumiewaja sie ze soba przedstawiciele róznych grup
wiekowych.
5) Cel w y p o w i e d z i. Na zróznicowanie mowy wplywa równiez cel,
jaki przyswieca mówiacemu w trakcie przekazywania komunikatu. Inaczej
ksztaltujemy wypowiedzi, gdy chcemy kogos o czyms poinformowac, a
inaczej, gdy chcemy na kogos wplynac, wyrazic wlasne emocje itp. Tworzymy
wówczas teksty, w których dominuje jedna z funkcji omówionych w § 8.
