Antonio humanisering van een justitiele org_proefs

376 Pages·2006·2.69 MB·Dutch

De
Menselijke
Humanisering
waarden
van
als
een
leidraad
Justitiële
bij
Organisatie
organisatieveranderingen
Een evaluatief onderzoek vanuit een meervoudig en reflectief perspectief
The Humanisation of a Judicial Organisation
with a Summary in English
Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit voor Humanistiek te
Utrecht op gezag van de Rector, Prof. dr. Ilja Maso ingevolge het besluit van het College van
Hoogleraren in het openbaar te verdedigen op 7 december 2006 des middags te 12:30 uur
door Gabriël Gerard Anthonio geboren op 26 augustus 1963 te Groningen.
Promotoren
Prof. dr. H. P. Kunneman, Universiteit voor Humanistiek, Utrecht
Prof. dr. H. Letiche, Universiteit voor Humanistiek, Utrecht
Beoordelingscommissie
Dr. T.A. Abma, Erasmus Universiteit Rotterdam, Rotterdam
Prof. dr. H.M. Becker, Universiteit voor Humanistiek, Utrecht
Prof. dr. J.H.J. Boutellier, Vrije Universiteit, Amsterdam
Dr. A.J.J.A. Maas, Erasmus Universiteit, Rotterdam
Prof. dr. R.P.M. Wittek, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen
Dit proefschrift is mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van het
Forensisch Psychiatrisch Ziekenhuis, de Dr. S. van Mesdagkliniek te Groningen,
ressorterend onder het Ministerie van Justitie.
Auteur
Gabriël Gerard Anthonio
Ontwerp en opmaak
Nelleke Soejoko
i.s.m. Academie Minerva Producties, Ko Sliggers
Druk
Tienkamp en Verheij, Groningen
Dit proefschrift is gedrukt volgens een milieu vriendelijke watervrije
procedure. Tijdens het drukproces vindt er geen emissie naar de lucht, bodem
en water plaats. De gebruikte inkt is samengesteld op plantaardige basis. Deze
vorm van druk krijgt dan ook de hoogste waardering van het Scandinavische
milieulabel Nordic Swan.
ISBN-10: 90 9021225 6
ISBN-13: 978 90 9021225 8
Copyright
© 2006 Gabriël G. Anthonio
Alle rechten voorbehouden
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm, of op enige
wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
All rights reserved
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photocopy,
microfilm or any other means without written permission from the author.
Voor Mahil
Dankwoord
Mahil is onze zoon, een lieve en gevoelige jongen, een tere en gave ziel. Hij is
autistisch en heeft een verstandelijke beperking. Hij is nu negen, maar functioneert
in veel opzichten op het niveau van een kind van twee jaar. Hij kan niet praten en
communiceert via geluidjes, een paar losse woordjes, gebarentaal en het aanwijzen
van plaatjes. Talita, onze dochter van 11, heeft allerlei koosnaampjes voor haar
broertje bedacht. Ze kunnen het goed met elkaar vinden en hebben veel lol samen.
Mahil heeft ons door zijn beperkingen heen in het dagelijkse leven laten zien wat
menswaardigheid in essentie betekent. Hij vraagt niet om aangepaste methoden
en technieken, ingewikkelde therapieën, alternatieve behandelmethodes of nieuwe
experimentele medicatie, maar om liefde en respect in de omgang met elkaar. Met
een glimlach, uitgestrekte armen en een juichende gil begroet hij de momenten
van genegenheid. Als het leven hem pijn doet, als iemand hem bijvoorbeeld
uitlacht of wegduwt, dan stopt hij zijn wijsvingers in zijn oren en sluit hij zacht
neuriënd zijn ogen. Mahil communiceert op zijn manier over wat voor hem
menswaardigheid is.
Mahil, bedankt dat je mij in een korte tijd zoveel over het leven hebt geleerd.
Je hebt me meer bewust gemaakt van de waarde ervan en mijn kijk op het ‘goede
leven’ als mens, echtgenoot, vader en manager verbreed en verdiept. Als teken van
mijn erkentelijkheid draag ik dit proefschrift aan jou op.
Over dit thema, menswaardigheid, gaat dit onderzoek, in het bijzonder in het
kader van organisatieveranderingen in de Dr. S. van Mesdagkliniek te Groningen.
De Dr. S. van Mesdagkliniek is een forensisch-psychiatrisch ziekenhuis voor TBS
gestelden, een unieke organisatie die midden op het kruispunt van justitie en de
gezondheidszorg staat. Ik heb in deze organisatie een tweetal managementfuncties
mogen bekleden. Eind 1997 ben ik in dienst gekomen als divisiemanager. In de
periode 2000–2005 heb ik als Directeur Algemene Zaken, samen met twee
collega-directeuren, leiding gegeven aan een reorganisatie en een omvangrijke
cultuurverandering doorgevoerd. Ik heb dit veranderingsproces dus van zeer
nabij meegemaakt. In al deze veranderingen stond het humaniseringsproces
centraal. In dit proefschrift evalueer ik deze cultuuromslag vanuit een meervoudig
en reflectief perspectief in een poging deze unieke ontwikkeling voor anderen
inzichtelijk te maken.
Gedurende mijn carrière binnen de zorg- en de justitiële sector heb ik allerlei
bijzondere mensen met unieke levenservaringen mogen ontmoeten. Allereerst
hebben de ‘cliënten’ − of, zoals in termen van de Dr. S. van Mesdagkliniek, ‘patiënten’
6
met een TBS maatregel’ − mij een hoop geleerd over het ‘goede leven’. Velen onder
hen hebben anderen leed berokkend, hebben zelf geleden, of lijden nog steeds aan
het bestaan. Zij behoren, met hun vaak authentieke ‘recht voor zijn raap mentaliteit’
en hun heftige en soms bizarre levenservaring, tot mijn inspiratiebronnen.
In de aanzet tot deze studie heb ik van vele kanten steun en inspiratie gekregen.
Een aantal mensen wil ik dan ook specifiek danken voor hun bijdrage.
In de eerste plaats wil ik mijn directe collega’s, drs. C. Bruinsma (Directeur
behandelzaken en psychiater) en dhr. S. Pakker (Directeur Dienstverlening en
Beheer) noemen. Zij hebben mij gestimuleerd en de ruimte gegeven om aan
dit onderzoek te werken. Veel dank hiervoor. Ook dank aan drs. D. van Buren
(interim directeur), dhr. T. Klinkers (interim manager) en drs. E. v.d. Vet (interim
manager), die kortdurend doch op een belangrijk moment een rol hebben vervuld
in de overgangsperiode van crisis naar reorganisatie. Mijn dank gaat ook uit
naar de Raad van Bestuur van de GGZ Groningen, bestaande uit ir. P. Hoevenaar
(voorzitter), dr. G. Schaap en drs. P. Smulders, die mij de ruimte gaven om dit
onderzoek te doen. Naast de dank aan de directe collega’s wil ik ook een aantal
inhoudelijk betrokken collega’s bedanken. De leden van het middenkader in de
Dr. S. van Mesdagkliniek, waaronder managers, coördinerend hoofdbehandelaren
en leidinggevenden van de ondersteunenden diensten, hebben mij ruimte gegeven
en met allerlei opmerkingen en vragen over dit onderzoek geïnspireerd. Twee
senior onderzoekers in de Dr. S. van Mesdagkliniek, dr. M. Spreen en drs. F. Fluttert,
hebben mij met hun inhoudelijke adviezen en met kritische reacties ondersteund.
Dank ook aan de junior onderzoeker drs. E. Schuringa, die mij zeer behulpzaam
is geweest bij het verwerken van het onderzoeksmateriaal uit de enquêtes en de
open interviews en enkele kritische en zinvolle reacties op de tekst heeft gegeven.
Mijn dank gaat ook uit naar de Stuurgroep Wetenschappelijk Onderzoek (SWO)
in de Dr. S. van Mesdagkliniek. Deze stuurgroep ondersteunt en coördineert
wetenschappelijk onderzoek binnen de Dr. S. van Mesdagkliniek. De SWO kent de
volgende leden: Prof. Dr. R. Wittek (RU Groningen), dr. P. Muhlau (RU Groningen),
dr. A. Bartels (Manager afdeling Onderzoek en Diagnistiek en Coördinerend
Hoofdbehandelaar), drs. R. van der Horst (AIO) en mw. W. Faber (Secretariaat
afdeling Onderzoek). De medewerkers van het directiesecretariaat in de
Dr. S. van Mesdagkliniek, mw. E. McGeehan en mw. S. Noya, hebben mij uitstekend
ondersteund bij diverse redactionele zaken. Ook het secretariaat van Jeugdhulp
Friesland, mw. W. van Kooi en mw. W. Wiersma, wil ik hierbij danken voor hun
ondersteuning. Eveneens gaat mijn dank uit aan dhr. J. Booij, Directeur van de
stichting Improve, een goede vriend en intellectuele sparringpartner, die als
buitenstaander de tekst kritisch heeft doorgenomen.
7
Mijn dank geldt vooral aan de beide promotoren, Prof. dr. H. Kunneman en
Prof. dr. H. Letiche, beiden verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek (UvH)
te Utrecht. Zij hebben mij intensief begeleid bij het schrijven van dit proefschrift.
Met hun positieve en kritische adviezen hebben zij mij inhoudelijk ondersteund
en telkens weer een stap verder geholpen op de weg van onderzoeksarbeid en
reflectie. Ook hartelijk dank voor de reacties van mijn medeparticipanten in
het PhD/DBA programma aan de Universiteit voor Humanistiek. Hun adviezen,
kritische vragen en opmerkingen hebben mij geholpen te focussen op de
hoofdlijnen van mijn onderwerp. Verder heb ik in de onderzoeksperiode thema’s
en onderdelen van dit proefschrift met allerlei mensen gedeeld. Het zijn er te veel
om hier allemaal apart te noemen. Een enkele opmerking of hint heeft mij soms
erg geholpen bij de aanpak of formulering van bepaalde zaken. Hierbij hartelijk
dank voor jullie reacties en opmerkingen.
Ook mijn ouders, Ruud en Marije, mijn broer Rutger en zus Cynthia wil ik
bedanken voor hun belangstelling en steun. Tot slot grote dank aan mijn lieve
vrouw Radha en onze twee kinderen, Talita en Mahil. Jullie liefde, support en
geduld waren voor mij de belangrijkste steun tijdens de hoogte- en dieptepunten
gedurende mijn onderzoeksperiode.
Paterswolde, 26 augustus 2006
Gabriël Anthonio

8
9
Voorwoord van de auteur
Het onderwerp van dit onderzoek is de organisatieverandering in de Dr. S. van
Mesdagkliniek te Groningen. De veranderingen, en dan vooral de veranderingen
in de organisatiecultuur, zijn door een humaniseringsproces tot stand gekomen.
Het doel van dit evaluatieonderzoek is op basis van een meervoudig en reflectief
perspectief deze veranderingen te beschrijven en te onderzoeken. Door deze
beschrijving wordt de geschiedenis van dit proces vastgelegd en opgedane
kennis en ervaringen ontsloten. Het humaniseringsproces wordt vanuit twee
centrale waarden vormgegeven: het bevorderen van respect en het opheffen
van vernederende situaties. Naast de beschrijving van deze ontwikkelingen
wordt stil gestaan bij de resultaten van deze veranderingen. Niet alleen het
humaniseringsproces zelf, maar ook opinies van belanghebbenden zoals de
patiënten, medewerkers en externen komen in dit onderzoek aan de orde. Omdat
het humaniseringsproces niet los gezien kan worden van de organisatiedoelen
zullen we ook naar de effecten op de bedrijfs- en behandelresultaten kijken.
Dit onderzoek is beperkt tot één casus. Dit sluit echter niet uit dat de principes
die aan deze organisatieverandering ten grondslag liggen ook door andere
organisaties zouden kunnen worden toegepast. Als zodanig kan de betekenis
van deze casus uitstijgen boven de beperking van het onderzoeksveld. Ik ben
me ervan bewust dat mijn onderzoek voor een belangrijk deel is beschreven
vanuit mijn persoonlijke waarneming. Ik heb daarbij keuzes moeten maken
en prioriteiten moeten stellen. Andere onderzoekers hadden wellicht andere
perspectieven gekozen waardoor zij ook op andere conclusies en aanbevelingen
zouden uitkomen. Binnen de beperking die ik me heb opgelegd heb ik getracht zo
consistent en transparant mogelijk te werk te gaan.
Dit onderzoek gaat niet alleen over het feitelijke ‘verhaal’ van de veranderingen,
maar ook over een beweging, een op weg zijn richting een humane horizon.
Daartoe werden de wegen verkend die met dit doel voor ogen door de Dr. S.
van Mesdagkliniek in de afgelopen jaren zijn bewandeld en de grenzen die daarbij
zijn verlegd. In dit proefschrift wordt een verzameling veranderingsprocessen
beschreven waarbij er naar gestreefd wordt de menswaardigheid zoveel mogelijk
als leidraad te gebruiken.
Mensen met een beperking, handicap, stoornis of zelfs crimineel gedrag dwingen
ons tot een oriëntatie op ons mensbeeld. Onze overtuigingen over ‘die ander’
worden zichtbaar in ons dagelijks handelen. Vanuit deze overtuigingen proberen
we ons leven, ons gezin, relaties en ons werk in te richten, waarbij we ‘die ander’
liever niet zien staan of het liefst ver van ons af houden. Het ‘vreemde’ of ‘enge’
vermijden we liever of brengen we onder strikte controle. De behoefte aan het
10