Alışveriş Merkezlerine Karşı Kent Merkezi(*)

12 Pages·2009·0.43 MB·Turkish

Alışveriş Merkezlerine Karşı
Kent Merkezi(*)
Banu AKSEL GÜRÜN ODTÜ
Araştırma Görevlisi
1950’lerden bu yana ticari faaliyetlerin kent geçici ve kalıcı olmak üzerinde iki başlık altında
merkezlerinden alışveriş bileşiklerine kay- toplayabiliriz. Geçici olanlar pazarlar ve fuarlar,
dığı gözlenmektedir. Bu sıçrama ilk olarak kalıcı olanlar ise kapanlar, dükkanlar, bonmarşe-
1920’lerde merkezileşmiş kentsel dokunun ulaşım ler, posta ile satış yapan dükkanlar, supermarket-
hatlarını takip etmesiyle başlamıştır. Daha sonra ler, fabrikadan satış dükkanları, hipermarketler,
1930’larda, otomobil sahipliliği artma, 2. Dünya üründe özelleşmiş toptan satıcılardır.
Savaşı ile birlikte kentsel yayılma hız kazanmış,
Tarihin her döneminde ticaret dışında farklı
şehirlerarası yolların ve modern ticari kompleksle-
etkinlikleri de içinde barındıran alışveriş bile-
rin gelişimi ile “dağılma” olgusu ortaya çıkmıştır
şikleri kentlerde var olmuşlardır. Bunlar bazen
(Chapin, 1965). Kent dışında yer alan alışveriş
bir saray, bir cami, bir sergi salonu, bir tiyatro
merkezlerinin sayısı gün geçtikçe artmakta ve
ama her zaman insanlar için bir toplumsallaşma
artmaya devam etmektedir. Bugün, zamanında
ve biraraya gelme mekanı olmuşlardır. Alışveriş
dükkanların, kentsel hizmetlerin ve kentlilerin
bileşikleri aynı çatı altında toplanmış dükkanlar ve
mekanı olan kent merkezi, mekansal ve toplumsal
aynı çatı altında tasarlanmış ve yönetilen dükkan-
boyutlarda tüccar ve girişimcinin leyhinde seçi- lar olmak üzere iki başlık altında incelenebilirler.
len yerler ile rekabet etmek zorunda kalmaktadır. Agoralar, forumlar, panayırlar, çarşılar, hanlar ve
Alışveriş merkezlerinin etkisinin büyüklüğü sayısı kervansaraylar, kapalı pasajlar aynı çatı altında
ve nerede inşa edildiği ile doğrudan ilişkilidir. toplanmış alışveriş bileşikleridir. Aynı çatı altında
Amerika’da alışveriş bileşiklerinin varlığı kent- tasarlanmış ve yönetilen alışveriş bileşikleri ise
lerin yokoluşunu simgelemektedir. bedestenler, çarşılar, mahalli, semt, bölgesel ve
bölgeler- üstü alışveriş merkezleridir.
Tarih boyunca ticari etkinliklikler iki farklı
mekansal örgütlenme içinde varolur: alışveriş “Alışveriş merkezi” kavramı yeni ortaya çıkmış bir
yerleri ve alışveriş bileşikleri. Alışveriş yerlerinde kavram değildir. Toplumlar büyüdükçe, dükkanlar
sadece ticari alışveriş söz konusu iken, alışveriş ve pazarlar gelişip plansız alışveriş merkezlerini
bileşiklerinde ise bunun yanı sıra restoranlar, sine- yaratmış, daha sonra planlı alışveriş merkezleri
malar, galeriler, çocuk oyun alanları vs. bulunur. ortaya çıkmıştır (Beddington, 1991). Bedestenler
Alışveriş yerlerinde insan- insan arasında, insan ve çarşılar ilk alışveriş merkezleri olarak kabul
meta arasında kurulan tek ilişki para üzerindendir. edilebilirler. Alışveriş merkezleri ticaret işlevle-
Alışveriş yerleri ticaret dışında bir faaliyet gös- rinin yanı sıra sinemalar, restoranlar, hatta mini
termeyen ekonomik yapılardır. Alışveriş yerlerini golf sahalarını dahi bünyelerinde barındırabilirler
PLANLAMA * Aksel, B., 2000 “Is A Commercial Complez an Urban Center? A Case Study: Bilkent Center, Ankara”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, PLANLAMA
2005/1 Basılmamış Yüksek Lisans Tezi’nden yazılmıştır. 2005/1
62 63
(Cadwallader, 1967). Bunların yanı sıra büyük bir ve ayrışma; merkezileşme ve merkezsizleşme
açık- kapalı otopark alanına da sahiptirler. Gruen (desentralizasyon); istila ve yerine geçme de
ve Smith (1960) alışveriş merkezlerinde bir insanın kentsel alan kullanımlarını etkileyen toplumsal
ticari faaliyetlerinin yanı sıra, kültürel, toplumsal, durumlardır. İşyerlerinin ve ticaretin baskınlığı,
yurttaşlık ve dinlenme etkinliklerini de karşılaya- az sayıda açık alana sahip merkezi alanlarda
bileceğini belirtmişlerdir. bir alışveriş merkezinin yüksek arazi fiyatları ve yüksek arazi vergileri;
dört önemli özelliğini vardır. İlk ve önemlisi ara- konut alanlarının kent merkezi dışında yer seç-
Sorgulanması
zinin ve binanın tek bir kuruma aidiyeti, ve farklı mesi; açık alanların park alanları veya binalar ile,
gereken, son faaliyetlerin farklı kurumlarca işletilebilmesidir. konut kullanımının işyeri kullanımı tarafından
teknoloji ile Bunu takiben dengeli bir ürün ve hizmet dağılımı istila edilmesi kentlerin içinde bulunduğu süreç-
olmalıdır. Alışveriş merkezinin tasarımı iletişime lerden sadece birkaçıdır. Tüm bu süreçler kent
donatılmış,
olanak sağlamalı, düzenli bir yapıda, hem toplu- merkezlerinin yaşanılabilirliğini olumsuz yönde
en iyi yerde
mun hem de merkezin çıkarı için olmalıdır. Ve son etkilemiş, ve çözülmelerine neden olmuştur. İşte
konumlan- olarak merkez bulunduğu konumun ihtiyaçlarını bu noktada merkezde yer alan alışveriş merkez-
dırılmış, karşılayabilecek büyüklükte mahalli, semt, bölge- leri kent merkezlerini desteklemişlerdir. Yapısal
sel ya da bölgeler- üstü olmalıdır. olarak kapalı, denetim altında, tamamen yaya-
birçok işlevi
laştırılmış, çok işlevli ve yeterli park alanları ile
Bugünün alışveriş bileşikleri tarihi alışveriş
barındıran kent merkezlerinin en işlek ve kalabalık noktaları
merkezlerinden farklılık göstermektedirler.
mükemmel üzerinde konumlanmışlardır. Bir sonraki aşamada
Tarihi alışveriş bileşikleri zamanının kamusal
ise, kent merkezlerinin tüm olanaklarını içerisinde
mimariye alanları olma özelliği göstermeleriydi. Onlar
barındırarak merkezlerin dışına taşınmışlardır. Bu
sahip alış- dönemlerinin kent merkezi işlevini üstlenmiş sürecin sonucunda kent merkezlerine ticari ve
olduklarından yapılarında bir kent merkezinin
veriş mer- toplumsal eğilim azalmış ve hatta “kent merkez-
tüm işlevlerini içlerinde barındırırlar. Günümüzün
lerinden bağımsız bir nesil yetişme”sine (Hughes,
kezlerinin
alışveriş bileşikleri de daha öncekileri gibi kent
1974) neden olmuşlardır.
gerçekten merkezlerinin tüm faaliyetlerini barındırmakta,
Bugün kent merkezleri ve alt merkezler ulaşıla-
yaşlısından gencine, zengininden fakirine her-
birer kent-
bilirlik, çeşitlilik, kamusal güvenlik, farklı alan
kese açık demokratik bir görünüme sahip gibi
sel merkez kullanımları, kentsel tasarım ve idameden eksik
görünseler de bir kurum tarafından idare edilen,
olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Halbuki,
özelliği gös- istenildiği an kapatılabilen özelleştirilmiş kamu-
diğer taraftan alışveriş merkezleri, hiçbir tarihi
terip göster- sal alanlardır. Ekonomik, mekansal ve toplumsal
ve kültürel kimliğe, ve ekonomik canlılığa sahip
açılardan, alışveriş bileşikleri günümüzün kent
mediğidir. olmadan, kentsel merkezlerdeki kadar ticari
merkezi simulasyonlarıdır.
işlevlere sahiptirler. Ticari işlevlerin ötesinde
Modern merkezler arazinin uygun ve ucuz olduğu işyerlerini ve çalışma alanlarını, hatta toplumsal,
kent dışında yer seçmeye eğilimlidirler. Kent kültürel ve eğlence işlevlerini de bünyelerinde
dışında yer seçen alışveriş bileşikleri, kent mer- barındırmaktadırlar. Ekonomik, toplumsal ve
kezi ve alt merkezleri ile rekabet durumundadırlar. mekansal bakış açılarından incelendiğinde alış-
Tartışmanın bir yanında kentin ve kentlinin tarihi, veriş merkezlerinin birer kentsel merkez taklidi
kültürel ve toplumsal yapısına sahip fakat değişim olduğu iddia edilebilir. Sorgulanması gereken,
süreçlerine ayak uyduramayan bir kent merkezi son teknoloji ile donatılmış, en iyi yerde konum-
(Gallion and Eisner, 1963) diğer yanında ise tek- landırılmış, birçok işlevi barındıran mükemmel
nolojik donanıma sahip, mükemmel bir mimari mimariye sahip alışveriş merkezlerinin gerçekten
yapıda, en ulaşılabilir yerde konumlanmış ve birer kentsel merkez özelliği gösterip gösterme-
birçok işlev ile desteklenmiş alışveriş bileşikleri diğidir.
bulunmaktadır.
Erken sanayileşme döneminde gelişmiş olan
kentlerde fabrikalar, limanlar, depolar, işyer-
KENT MERKEZİNDEN ALIŞVERİŞ leri, istasyonlar, dükkanlar, tiyatrolar, eğitim
KOMPLEKSİNE birimleri, kütüphaneler ve insan çeken işlevler
İnsan davranışları kentsel alan kullanımlarının dahil birçok yapı ve kurum kent merkezlerinde
PLANLAMA PLANLAMA
belirleyicisi konumundayken, hakimiyet, düşüş yer seçmişlerdir. İlk dönemlerde bu faaliyetlerin
2005/1 2005/1
64 65
merkezde yoğunlaşması, uygun erişilebilirlik riş alışkanlıkları kent- dışı alışveriş merkezlerinin
olanakları sağlamasındandı. Bundan dolayıdır ki oluşmasını sağlayan çevresel nedenlerdir (Kelly,
toplu taşım sistemlerinin gelişmesinin başlaması 1956). Trafiğin yoğunlaşması ve ulaşım problem-
ile insanların en uğrak yeri olan merkezde yoğun- lerinin artması ile “yayalaştırılmış alışveriş” için
laşmaya başlaması eş zamanlıdır. Roebuck (1974) bir gereklilik doğurmuştur. Araba sahipliliğinin
erken endüstrileşme dönemi kentleri tanımlı, toplu artması, bakımlı yolların ve kent dışı arazilerin
taşımın ve kamusal hayatın canlandığı merkez- uygunluğu sonucunda yönetilen, denetimli bir
lerin etrafına kurulmuş bu kentlerin hoşnutsuz ticari birim olan, etrafındaki yaşam alanlarından
yaşam alanlarına sahip olduğu, kirli, gürültülü, ulaşılabilirliğin sağlandığı ve yaya dolaşımına
aşırı kalabalık ve yüksek suç oranlarına sahip imkan sağlayan alışveriş merkezlerin ortaya çık-
olduklarını belirtmiştir. masına neden olmuşlardır (Beddington, 1991).
“Alışveriş zamanı” olgusunun değişmesi ve geliş-
Kent merkezleri önceleri ulaşım kesişim ve erişim
mesiyle, kentlerde gezinmektense alışveriş mer-
noktasıydı. Özel arabaların ana ulaşım aracı olma-
kezlerinde dolaşmak tercih edilmeye başlamıştır
sıyla birlikte, kent merkezlerinde trafik sıkışıklığı
(Crawford, 1995). Bunun en belirgin göstergesi
gözlenmeye başlamıştır. Yirminci yüzyılda araba
alışveriş merkezlerinin 1960larda yirmi dakika
kentin fiziksel yapısını ve biçimini yaratan bir güç
olan ziyaret süresinin, bugün üç saate çıkmış
olmaya başlamıştır. Araba- kenti merkezsiz bir
olmasıdır. Alışveriş merkezleri yeterli otopark
kentdir (Roebuck, 1974). Whtye’a (1990) göre
alanları ile sinemalar, restoranlar, tiyatrolar ve
yapısını kaybeden, arabaya daha bağımlı hale
farklı eğlence hizmetleri sunmaya başladıktan
gelen, yayaları ve ticareti sokaktan mahrum bıra-
sonra vakit geçirme açısından önemli mekanlar
kan kentlerin, sayıları her geçen gün artmaktadır.
olmaya başlamışlardır.
Araba birçok insanın özel taşımı kullanmasına
Alışveriş merkezlerinin gelişim tarihi, plancılara
imkan sağlamış ve kentsel dokunun değişmesine
fiziksel tasarım ile toplumsal yapıyı birlikte
neden olmuştur. Arabanın bu olanağı sağlaması
düşünmek için bir yol açmıştır. Alışveriş merkez-
sonucu insanların büyük bir çoğunluğu kentlerin
leri hareketinin kuramcıları olan, Victor Gruen
dışında yaşamak için ev ve işyerleri arasında uzun
(1973) ve James Rouse, denetimli merkezlerin
mesafeler yolculuk etmekten çekinmemektedirler.
yaratılmasının, bilinen sıkıntıların olmadığı
Redford kent merkezlerinin yaşadığı sorunların
bir kent yaratmak kadar heyecan verici oldu-
temelinde Yirminci yüzyılın kentsel gelişiminin
ğunu iddia etmişlerdir. Bu bağlamda, alışveriş
temelini oluşturan banliyöleşmeyi (suburbaniza-
merkezleri kent merkezlerinin tüm üstünlük
tion) göstermiştir.
ve olanaklarına sahip olmakla birlikte hiçbir
Konut nüfusunun kent merkezi ve çevresinden olumsuzluğunu taşımamaktadırlar. Bir alışveriş
ayrılması ekonomik hayatı da etkilemiştir. Res- merkezinde yaya dolaşımı güvenli, park alanları
toranlar, bonmarşeler, tiyatrolar, sinemalar, ulusal uygun, tüm gelir gruplarına açık, ve mükemmel
ve kültürel işlevler, sanat galerileri, kütüphaneler alışveriş çevre koşullarını sağlayan, dengeli ürün
ve spor merkezleri, kamu binaları ve bir çok yatı- ve hizmet sunulmaktadr (Ketchum, 1948).
rımcı firmalar kentten dışarı doğru uzanan ticari
Ulaşılabilirlik açısından en iyi noktada ve ticari
koridorlarda yer seçmeye başlamışlardır. Alışveriş
işlevlerin en yoğun olduğu kentsel iş alanları
merkezleri bu kentsel yayılmanın doğal bir sonucu
geleneksel olarak kentsel yaşamın ve kentle
olarak ortaya çıkmışlardır. Bu banliyöleşmenin
ilgili herşeyin dönüştüğü mekanlardır. Bir çok
(suburbanization) altında yatan en önemli neden-
kent merkezi modern ihtiyaçlara karşılık vere-
lerden biri de araba sahipliliğindeki artış, bir diğeri
meyecek bir konumda yer almakta, ve Leigh’e
de kent dışındaki alanların arazi fiyatlarının ve
(Dawson, 1995) göre “mekansal esneklik” ve
vergilerinin düşük olmasıdır (Ketchum, 1948,
“seçici pazar yönelmesi” gibi kavramlar “mer-
Roebuck, 1974).
kezi yer” ve “kent- çapında pazar yönelmesi”
Kentsel nüfusun merkezsizleşmesi (decentraliza- kavramlarının yerini almalıdırlar. Kentsel çalışma
tion), araba kullanımın ve kent merkezlerindeki alanları özelleşmiş işlevlerin bir çoğunu bünye-
kalabalığın artması, kent merkezlerinde ekonomik sinde barındırabilmekte fakat toptan ticareti kent
PLANLAMA PLANLAMA
ve park koşullarının olmayışı ve değişen alışve- dışı alışveriş merkezleri tarafından parçalanmıştır.
2005/1 2005/1
64 65
Kent-dışı Rekabeti sürdürebilmek için kent merkezlerinde kentlilere nasıl ve ne zaman alışveriş edileceğini
alışveriş bazı basit dönüşümlere olanak sağlanmalıdır ve açılış ve kapanış saatlerini zorla kabul ettiren
(Dawson, 1995). seçilmemiş ve kamusal sorumluluğu olmayan
merkezle-
girişimlerdir. Kamuya ait değerli alanlar, seçil-
Kent-dışı alışveriş merkezlerinin sayısı arttıkça,
rinin sayısı
miş yerel yönetimler tarafından değil yerel ihtiyaç
daha fazla işlev ve kentsel yaşam kent merkezle-
arttıkça, daha ve değerlere aldırış etmeyen sadece kendi karını
rinden uzaklaştıkça, boş dükkanlar, terk edilmiş
fazla işlev düşünen alışveriş merkezi sahipleri tarafından
kent merkezleri ve sokaklar gelişmiş ülkelerin
denetim altına alınmaya başlamışlardır. Alışveriş
ve kentsel en önemli problemleri olarak görünmektedir.
merkezleri saf ticaretin ötesine geçmişler, yeni
yaşam kent Geleneksel merkezlerin işlevsel yığılma üstün-
toplumsal denetim ve ayrışma tarzına bürün-
lüklerini ve ulaşım ağındaki öncülüğünü kay-
merkezle- müşler, arınmış, konforlu ve edilgenleştirilmiş
betmesi, kent merkezlerinin politik, ekonomik,
rinden uzak- mekanlar olup, kentsel yoksulluk, kentsel çöküş
toplumsal ve simgesel yapısının çözülmesine
ve toplumsal protesto gibi toplumun tüm kötü
laştıkça, boş neden olmuştur. Kentler, oluşumlarını başarılı
yanlarını kendi dışlarında bırakmışlardır. Alışveriş
dükkanlar, bir ticari yapıya dayandırdıkları için, bu yapının
merkezleri artık “yeni kapamalar” terimi ile adlan-
zarar görmesiyle büyük bir tehlike ile karşı karşıya
terk edilmiş
dırılmaktadırlar. Geceleri merkezler kilitlenmekte
kalmışlar ve kentlerin kalbi olan merkezler de bu
kent merkez- ve büyük bir kamusal arazi görüntüsü birdenbire
süreçten etkilenmişlerdir (Miles, 1998). Merke-
leri ve sokak- zileşmenin yokoluşunun bir sonucu, mekanın ve yerel insanların sınırlarından çıkarılmaktadırlar.
Insanların kamusal alan olarak düşündükleri bir
lar gelişmiş konumun kültürel hissinin kayboluşudur. Başka
yer bir anda özel mülke dönüşmektedir.
bir sonucu ise kent merkezinin insan hayatındaki
ülkelerin
önemini yitirmesi olmuş, ve insan merkezi hiç Bir çok alışveriş merkezi tasarlanırken ve inşa
en önemli
ziyaret etmeden yaşayabilir ve çalışabilir duruma edilirken kent içinde kentler olarak düşünülmek-
problemleri
gelmiştir. tedirler (Spitz ve Flaschner, 1980). Alışveriş mer-
olarak görün- kezlerinin kent yaşamını, Amerika’da ise kentlerin
Shields (1992) alışveriş merkezlerinin ticaret
mektedir. yokoluşunu simgelediği iddia edilmiştir. Sudjic
için “sahipli kamusal alanlar” olarak, pazarlar
(Miles, 1998) alışveriş tipleri mi kentin doğasına
gibi geleneksel kamusal alan olarak, müzeler
şekil vermekte yoksa kentler mi alışverişin nasıl
gibi kamusal binalar ve yapılar olarak, çevrenin
olacağına yön vermektedir diye sormuştur. Varılan
çoğunluğu için kalıcı kamusal alanlar olarak
sonuç şudur ki bu süreç her ikisin arasındadır:
geliştiğini ileri sürmüştür. Marling’e (Miles,
pazardan bonmarşelere, kent merkezinden alış-
1998) göre ise “kentsel gerçeklik alışveriş
Şekil 1: Ankara Kenti veriş bileşiklerine.
Arazi Kullanımı merkezlerinin sahteliği ile yer değiştirmiştir”.
Kaynak: Ankara Alışveriş merkezleri alışveriş gettoları olarak,
Belediyesi’nden
alınmış veriler ile ANKARA “BİLKENT CENTER”DA
hazırlanmış GIS ALAN ÇALIŞMASI
çalışmaları (1999)
Türkiye’nin başkenti olan Ankara kenti yaklaşık
olarak üç milyona yakın bir nüfusa sahip olup
61.220 hektarlık bir alana yayılmıştır (Şekil 1).
Ankara Belediye sınırları içerisinde Çankaya,
Yenimahalle, Altındağ, Mamak, Keçiören,
Etimesgut, Gölbaşı ve Sincan İlçe Belediyeleri
bulunmaktadır. Ayrıca bir merkez ilçe yoktur.
Ankara’nın başkentlik işlevi ekonomik etkin-
liklerin niteliğini de belirlemiştir. Ankara’da
istihdamın temel kaynağı, başkentlik işlevlerin-
den oluşmaktadır. Devlet bürokrasisi ile kamu
kuruluşlarının yönetim merkezleri ile siyasal
partilerin, meslek kuruluşlarının, toplumsal
güvenlik örgütlerinin merkezleri ve karar organ-
PLANLAMA PLANLAMA
ları Ankara’da bulunmaktadır. Başkent olmasının
2005/1 2005/1
66 67
yanı sıra, yüksek öğrenim, sağlık, bankacılık ve
kentsel hizmetler gibi pek çok hizmet alanı da
burada yoğunlaşmıştır.
Ankara’da Ulus, Kızılay, Tunalı çizgisel hattı,
üçlü kent merkezi olarak kabul edilebilir. Bu
üçlü merkezin her biri kent içinde farklı toplum-
sal tabakalara hizmet vermektedirler. Eski kent
merkezi Ulus, kent içi ve kent dışı düşük ücretli
işçi, memur ve küçük esnafa, Kızılay ise orta gelir
grubu tüketici kitlesine hizmet vermekte, kentin
varlıklı kesiminin yaşadığı Kavaklıdere- Çankaya
ve Eskişehir Yolu üzerine ise Tunalı hizmet ver-
mektedir. Gölbaşı, Sincan ve Bahçelievler olmak
Şekil 2: “Bilkent Center” ve çevresi arazi kullanımı
üzere toplam üç alt merkez ve Ankara’nın nere-
deyse tüm semtlerinin kendilerine ait semt mer-
kezleri bulunmaktadır. Bununla birlikte Karum,
Atakule, Migros, “Bilkent Center”, ve Armada
olmak üzere beş adet bölgesel alışveriş merkezi
nılmaktadır. Yolun karşı tarafında ise Sports Inter-
bulunmaktadır.
national adlı bir spor klubü ve Bilkent Konutları
Ankara kent merkezi ve alt- merkezleri, kentin II bulunmaktadır.
ihtiyaçları açısından incelendiğinde, hiç bir
Bilkent Center, kentsel merkez ölçütleri esas
yeterliliği sağlayamamaktadırlar. Öncelikle
alınarak incelenmiştir. Doğrudan yapılan göz-
Ankara kentinde, kent merkezi ve alt merkezleri
lemler, bu merkezin kentsel merkez özelliği
yetersiz toplu taşım ulaşımına, yetersiz otopark
gösterdiği doğrultusunda olup; birçok ticari ve
alanlarına ve yetersiz yaya mekanlarına sahiptir.
toplumsal alanda hizmet vermektedir. Teknolo-
Düşük çevre kalitesinin yanı sıra, az sayıda kamu-
jik ve mimari donanıma sahip olan yapıda bir
sal açık alana sahip olması, emniyetsiz, eski ve
sağlık birimi bulunmaktadı. Alışveriş merkezi
estetiksiz binaların varlığı, yetersiz ve eski altyapı
bedava ulaşım sağlamaktadır. Merkez tamamen
mevcudiyeti, bazı dükkan ve servislerin yığılmış
yayalaştırılmış olup güvenlik görevlilileri tarafın-
olması, merkezi merkez yapan özelliklerden uzak
dan korunmaktadır. Bilkent Center’ın bir kentsel
kavramlardır ve kentlileri mekan olgusunu kay-
merkez özelliği gösterip göstermediğini ortaya
betmeye yönlendirmişlerdir. Ankara merkezlerinin
koyabilmek için doğrudan gözlemleri, dışarıdan
sığınılabilecekleri tek olumlu özellik toplumsal
gözlemler ile desteklemek için üçyüz kişi üzerinde
bilinç ve tarihi değerler olarak kalmıştır. Ankara
bir anket çalışması ve bunu izleyen otuz kişi ile
belirgin bir kent merkezine sahip değildir.
sonu- açık görüşmeler dizisi yapılmıştır. Bu çalış-
Bilkent Center Ankara’nın ilk şehir- dışı alışve- manın sonucunda Bilkent Center’ın sloganlarının
riş bileşiğidir ve kentin güney- batısında Bilkent gerçekleştiği gözlenmiştir (Şekil 5).
Semtinde konumlanmaktadır. Bilkent Üniversi-
tesi yolu üzerinde sağ tarafta Bilkent Konutları Doğrudan Gözlemler
I’in girişinde yer almaktadır (Şekil 2). Bilkent Bütün alışveriş merkezleri erişilebilirliği en
Center’ın da içinde yer aldığı büyük bileşikte yüksek nokta olan kavşak noktalarında ya da işlek
altı işyeri bloğu, ve yetmiş dükkan, sekiz res- yollar üzerinde yerleştirilmek istenir. Ulaşımın
toran, banka, sanat galerisi, bowling ve bilardo yanısıra, her zaman güçlü iletişim bağlantıları
salonu barındıran başka bir alışveriş bileşiği olan olan alanlar üzerinde konumlanırlar. Bazen bir
Ankuva da bulunmaktadır. İşyeri bloklarından konut alanı bazen büyük işyeri bloklarının yakı-
ikisi BOTAŞ, biri TOKİ (Toplu Konut İdaresi), nında yer seçerler. Bilkent Center güçlü iletişim
biri RTÜK (Radyo Televizyon Üst Kurulu), biri bağlantılarına sahip olmakla birlikte erişilebilir-
SPK (Serbest Piyasa Kurumu)ve sonuncusu da lik açısından zayıf bir noktada konumlanmıştır.
PLANLAMA PLANLAMA
farklı ticari şirketler ve işyerleri tarafından kulla- Buna karşın merkez bu sorununu otuz dokuz
2005/1 2005/1
66 67
Dolaylı Gözlem
Dolaylı gözlemler, kimlik ve tüketim arasındaki
ilişkiyi ortaya çıkartmak için bir anket çalışması
ile yapılmıştır. Analizler nicel ve nitel olmak üzere
iki farklı yöntem uygulanmıştır. Merkeze gelen
müşterilerin belgilerini çıkartmak için üçyüz kişi-
lik bir anket çalışması ile katılımcıların alışveriş
konusundaki fikirlerini, Ankara’nın kent merkez-
leri ve Bilkent Center hakkındaki düşüncelerini
öğrenmek için de onsekiz kişi ile sonu- açık
sorulardan oluşan bir çalışma yapılmıştır.
Nicel Sonuçların Değerlendirilmesi
21- 28 Temmuz 1999 tarihleri arasında, dört
farklı ekonomik yapıya sahip tüketim grubundan
çalışan, işsiz, emekli ve öğrenciden yetmişbeşer
Şekil 3: Bilkent Center’ın bedava ulaşım hizmeti sağladığı semtler
Kaynak: Tunç Aksoy, Bilkent Center müdürü kişi ile toplam üç- yüz kişilik bir anket çalışması
uygulanmıştır. Tüketim alışkanlıkları haftanın
farklı günlerinde ve günün farklı saatlerinde deği-
şiklikler gösterdiği için belirli alışveriş zamanları
semte bedava taşıma hizmeti sunarak çözmeye
seçilmiştir. Haftaiçi günlerden Pazartesi, Çarşamba
çalışmaktadır (Şekil 3). Dünyanın neresinde
ve Cuma, haftasonu günlerden ise Cumartesi ve
olursa olsun, yeterli bir otopark alanına, ticari
Pazar günleri, farklı müşteri belgilerine ve alışveriş
ve serbest zaman etkinliklerine sahip kapalı bir
Bundan yapıdan oluşan bir alışveriş merkezinin kavramsal alışkanlıklarına sahip olduğu için her ikisi birlikte
seçilmiştir. Her gün üç zaman diliminde bölünmüş-
dolayıdır ki şeması benzerlikler gösterir. Bundan dolayıdır ki
tür: 10:00- 14:00, 14:00- 18:00 ve 18:00- 22:00
bir alışveriş bileşiği bulunduğu kentin tarihi ve
bir alışve- ve her dilimde her tüketici grubundan beşer kişi
kültürel kimliğini yansıtmaz. Bilkent Center’ın
riş bileşiği seçilmiştir. Ankette yaş, meslek, eğitim durumu,
mimarı, Otto Nigel, bir merkezin mimarı şemasını
hane halkı sayısı, hane geliri, nerede yaşadığı, kredi
bulunduğu “günlük teknolojik ve mimari verileri yansıtan”
kartı ve araba sahipliliği, Bilkent Center’ı ne kadar
“dışardan bir kutu, içeriden tamamen estetik bir
kentin tarihi
sıklıkta, neden ziyaret ettiği, ne yaptığı ve neden
çevre görünümüne” sahip olarak açıklarken yer
ve kültürel tercih ettiği sorulmuştur.
seçtiği kente ya da yerel halka dair bir girdiden
kimliğini söz etmemektedir. Her hangi bir bilgi sahibi Rastgele seçilmiş olan anketörlerin kadın ve erkek
yansıtmaz. olmayan bir kişiye Bilkent Center’ın fotoğrafları oranları yaklaşık aynı çıkmış, Çalışan ve emekli
gösterildiğinde, bu bileşiğin dünyanın neresinde grubunun yarısını kadın ve erkek katılımcılar
olduğunu anlaması beklenemez. oluştururken, işsiz kadınların sayısı erkeklerin
dört katı fazladır. Yaş dağılımına bakıldığında
Bir kent merkezi çok farklı “ihtiyaçlar” ve
ise en yüksek katılımın on- beş ve yirmi- beş yaş
istekler”e cevap verebilecek bir bileşime sahip
grubunda olduğu, altmış- bir yaş ve üzerinin ise
olmalıdır. Bilkent Center çok sayıda ticari ve
yüzde on-altılık bir oranı oluşturduğu görülmüş-
dinlenme hizmetlerinde göstermektedir. Günlük
tür. Yirmi- beş ve altmış yaş arası bir insanın en
ve zorunlu ihtiyaçların karşılanabilmesi için bir
üretken olduğu bilinirken, işsiz grubun yarısından
hipermarket, bir yapı market, büyük bir mobilya
fazlası bu yaş aralığındadır.
mağazası, büyük bir oyuncak mağazası, çocuk-
lar için bir oyun alanı, bir yeme- içme avlusu ve Evlilerin yüzdesi fazla da olsa, evli ve bekar
sinema bulunmaktadır. Bunlarında ötesinde bir katılımcılar eşit olarak dağılmışlardır. Katılımcı-
merkezin en önemli ihtiyacı, etkin kullanıcılarıdır. ların yüzde sekseninden fazlası iki, üç ya da dört
Gözlemlendiği kadarıyla da bir çok insan merkezi hanehalkına sahipken dört kişilik hanehalkına
“ihtiyaçları” ve “istekleri” doğrultusunda, farklı sahip olan grup en yüksek değerdedir. Tek başına
yaş ve eğitim gruplarından, farklı mevkilerden ve yaşayanların yarısını öğrenciler oluşturmaktadır.
PLANLAMA PLANLAMA
semtlerden kullanmaktadırlar. Sadece dokuz ailenin hanehalkı sayısı beştir.
2005/1 2005/1
68 69
Bilkent Center’ın hangi ölçekte bir alışveriş bu onların yaşamının bir parçası olmaya başladığı
merkezi olduğunu belirleyebilmek için müş- ve bu durumun Ankara’nın kent merkezlerini ve
terilere Ankara’nın hangi semtlerinden geldiği alt merkezlerini tehdit altında bırakacağı varsa-
sorulmuştur. 100. Yıl, Anıttepe, Aşaği Ayrancı, yılmıştır. Verilen yanıtlardan, en sık ziyaretlerin
Bahçelievler, Balgat, Batıkent, Beştepe, Bilkent, günde bir kere, en az ziyaretin ise ayda üç kere
Cebeci, Çankaya, Çayyolu, Çiğdem, Demetevler, olduğu görülmüştür. Günde bir kez ziyaret edenler
Dikmen, Dörtyol, Elvankent, Emek, Eryaman, sadece otuz beş kişi olup yüzde iki dolaylarında
Esat, Etimesgut, Etlik, GOP, Güvenevler, Kavaklı- bir orana sahiptir. Günde bir kere Bilkent Center’a
dere, Keçiören, Kızılay, Kocatepe, Mamak, Oran, uğrayanlar genelde öğlen yemeği, akşam yemeği
Örnek, Öveçler, Sincan, Söğütözü, Ulus, Yukarı ya da iş için, ya da Bilkent Üniversitesi’ndeki
Ayrancı, Yıldız, Yenimahalle rastgele seçilmiş öğrenciler okuldan sonra şöyle bir dolaşmak için
katılımcıların ikamet edttikleri semtlerdir (Şekil gelmektedirler. Merkeze haftada dört kere uğrayan
4). Bu sonuçtan anlaşılacağı üzere Bilkent Center sadece öğrenciler ve çalışanlardan oluşmaktadır.
bir bölgesel alışveriş merkezidir. Tüm bu semt-
En yüksek katılımın olduğu semtlerden gelenlere
lerin içinde katılımcıların yüzde on-üçü merkeze
ne kadar sıklıkta, ne amaçla ve neden Bilkent Cen-
komşu olan Bilkent’ten gelmektedir. Katılımcı
ter’a geldikleri ve Ankara kent merkezlerinden
dağılımında Çayyolu, GOP, Oran, Bahçelievler,
Ulus, Kızılay, Tunalı üçlemesinden hangisinin
Dikmen, ve Emek Bilkent’i takip eden semtler-
kendilerine daha yakın buldukları sorulmuştur.
dir. Katılımcıların üçte birinden fazlası Bilkent,
Yirmi iki kişi ile Oran, otuz iki kişi ile GOP, otuz
Çayyolu, GOP ve Oran semtlerinden gelmekte-
dokuz kişi ile Bilkent ve elli yedi kişi ile Çayyolu
dir. Anıttepe, Batıkent, Beştepe, Cebeci, Dörtyol,
toplam katılımcıların yüzde ellisini kapsamaktadır.
Eryaman, Etimesgut, Güvenevler, Keçiören,
Oran semtinden hiç emekli katılmamış olmakla
Kocatepe, Mamak, Örnek, Söğütözü ve Ulus iki
birlikte ve katılanların yüzde altmışı işsizlerden
kişi veya daha az katılımcıya sahiptirler.
oluşmaktadır. GOP’dan gelenler arasında her
Katılımcıların büyük bir çoğunluğunun gelir ekonomik gruptan katılım olmakla birlikte büyük
dağılımı yüzde yirmi dokuzluk bir oranla 250 çoğunluğ, çalışan ve işsizler oluşturmaktadır.
ile 500 milyon TL arasındadır. 1 ile 2 milyar TL Bilkent semtinden gelenlerin yüzde elli altısını
arasında bir gelire sahip grup ikinci en yüksek öğrenciler oluşturmaktadır. Sadece yüzde beşlik
katılımcının olduğu gruptur. Sadece dokuz kişi bir dilimi çalışan grubuna aittir. En geniş katılım
2 milyar ve üzerinde gelire sahiptir. Dört, beş ve Çayyolu semtinden olup yaklaşık eşit oranlarda
altı kredi kartına sahip kişilerin tümü çalışan olup, tüm gruplara dağılmıştır. Bilkent Center’ı ziya-
ikişer kişidir. Tüm katılımcıların yüzde otuzunun
iki kredi kartı varken, diğer bir yüzde otuzluk kıs-
mının hiç kredi kartı yoktur.
Şekil 4: Ankete katılanların oturdukları semtlere ve çalışma
durumlarına göre dağılımı
Üç yüz katılımcının iki yüz on üçünün en az bir
arabası varken yüzde yetmişimin geliri 100 milyo-
nun altındadır. Yarısının sadece bir arabası varken
yüzde otuzunun hiç arabası yoktur. Üç yüz kişi-
den sadece iki çalışan kişinin dört arabası vardır.
Bilkent Center’a gelenlerin yüzde yetmişi özel
arbalar ile gelirken sadece yüzde onu yürüyerek
gelmektedir. Toplu taşımı kullananların yüzdesi
yirmi iken, Bilkent Center ulaşım hizmetlerini
tercih edenlerin yüzde ondörttür.
Ankette sorulan en önemli sorulardan biri de
Bilkent Center’ı hangi sıklıkta ziyaret ettik-
leridir. Çalışmada en önemli ve incelenmesi
gerekenlerin en sık ziyaret edenler olduğu kabul
PLANLAMA PLANLAMA
2005/1 edilmiştir. Bilkent Center’a ziyaretler sıklaştıkça, 2005/1
68 69
ret sıklıklarına bakıldığında Bilkent semtinden daha fazla ticari birim ve etkinliğe sahip olduğu,
gelenlerin yarısı merkezi günde bir kere ziyaret ve inşa edilmekte ve planlamakta olan daha birçok
etmektedirler. Oran semtinden katılan işsizlerin alışveriş merkezi olduğu düşünülür, Ankara kent
yarısından fazlası merkezi haftada iki ya da üç merkezi için herhangi bir yenileşme (regenera-
kere ziyaret etmektedir. GOP’tan katılımcıların tion) projesi bırakın yürtülmesini, planlanmadığı
yarısına yakını ve Çayyolu semtinden katılımcı- dahi göz önüne alınırsa bundan sonra Ankara halkı
lardan yüzde onikisi Bilkent Center’ı günde bir kent merkezi ne demek değil, nerede olduğunu,
kere ziyaret etmektedirler. Çayyolu semti hari- nasıl olduğunu unutacak ve gerçekten sloganda da
cinde diğer semtlerden gelenler merkezi haftalık söylendiği gibi şehir onları özleyecektir.
ve günlük olarak kullanmaktadırlar.
Nitel Sonuçların Değerlendirilmesi
En önemli geliş sebebi GOP ve Çayyolu için Alışveriş merkezleri, alışveriş, Ankara’nın mer-
etrafta dolaşmak iken Oran için alışveriş yapmak, kezleri ve özellikle Bilkent Center hakkında daha
Bilkent için ise eşit ağırlıklıdır. Alışveriş amaçlı ayrıntılı bir bilgi sağlanabilmesi için sonu açık
gelinmemiş olmasına rağmen GOP’tan, Çay- sorulardan oluşan bir görüşme yapılmıştır. Bu
yolu’ndan, Bilkent’ten ve Oran’dan gelenlerin görüşmeler anketlerde de olduğu gibi öğrenciler,
yarısına yakını alışveriş yapmışlardır. Tüm emekliler, işsizler ve çalışanlar arasından seçilmiş
semtlerden gelenler için en önemli neden erişi- oniki kişi ile gerçekleştirilmiştir. Görüşmelerde
lebilirlik iken GOP için ilk sırayı ürün çeşitliliği alışveriş olgusunun bir toplumsal alışkanlık olup
almaktadır. Halbuki ürün çeşitliği diğer semtler olmadığı tartışıldı. Sorular sorulurken amaç
için ikinci önemli etkendir. Yine çeşitlilik fakat alışverişin tek başına yapılmasının mı yoksa
bu sefer faaliyet çeşitliliği semtler için bir diğer arkadaşlar ya da aile ile birlikte yapılmasının
önemli etken olup, park alanlarının varlığı mı tercih edildiğini ve nedenlerinin öğrenmekti.
Çayyolu, GOP ve Bilkent için dördüncü sırada Oniki kişiden de kent merkezi kavramın tartışması
yeralırken, Oran semtinden gelenler için üçüncü ve Ankara’nın kent merkezi ile alt merkezlerini bu
önemli etkendir. Kaliteli bir çevreye sahip olması kavram ile incelemesi istendi. Genel değerlendi-
Çayyolu semtinden gelenler için önemli iken Bil- rilmeler yapıldıktan sonra Bilkent Center üzerine
kent’ten gelenler için tamamen önemsizdir.Tercih sorular soruldu. Merkezin fiziksel özelliklerini,
nedenlerindeki en düşük etken güvenli oluşu ve burada bulunan işlevleri ve konumunu ne kadar
fiyatların uygunluğudur. bildikleri sorgulandı. Ankara kent merkezine ya
da alt merkezlere gitme ihtiyacı duyulmadan
GOP’tan, Bilkent’ten ve Oran’dan katılımcıların
Bilkent Center ile yetinilemeyeceği tartışılarak
yarısı Tunalı Hilmi Caddesi’ni Ankara’nın kent
görüşmeler ile sonlandırıldı.
merkezi gibi kullandıklarını belirtmişlerdir.
Fakat Çayyolu semtinden en yüksek tercih Kızı- Katılımcılar Ankara’nın farklı semtlerinden ve
lay olmuş, diğerlerinin Kızılay tercihi ise yüzde farklı toplumsal ve ekonomik sınıflara aittirler.
yirmilerde seyretmiştir. Ulus’u Çayyolu’ndan Çalışan gruptan katılanların bir tanesi Bahçeliev-
gelenlerin içinden yüzde on sekizlik bir oranla ler’de yaşamakta ve Bilkent Semtinde BOTAŞ’da
en çok tercih ettiği merkez olmuş fakat hem bu çalışmaktadır. Diğer bir katılımcı ise Koru Site-
semtte hem de genelde ortalaması ve tercih edi- si’nde oturmakta ve Kızılay’da bakanlıklar’dan
lirliği en düşük merkez durumdadır. birinde çalışmaktadır. Sonuncusu ise Ulus’da çalı-
şırken, Gazi Osman Paşa’da oturmaktadır. Öğren-
Katılımcılara son olarak Bilkent Center’a gelişle-
cilerin oturdukları semtler Esat, Kavaklıdere ve
rinin Ankara kent merkezine ve alt- merkezlerine
Oran iken okudukları üniversiteler sırasıyla Gazi,
seyahatlerini etkileyip etkilemediği sorulduğunda
Bilkent ve Atılım’dır. Emekliler Esat, Bilkent ve
katılımcıların yüzde altmışaltısının “evet” yanı-
Bahçelievler’den, işsizler ise Oran, Çayyolu ve
tını verdiği gözlemlenmiştir. Bu cevap Bilkent
Bilkent semtlerinden seçilmişlerdir.
Center’ın halkın yaşamını ve Ankara’nın mer-
kezlerini etkilediğini göstermektedir. Bugün Ilk olarak “alışveriş” terimin tanımını yapmaları
Ankara’da kentdışında yer seçmiş üç adet büyük istenmiştir. Alınan cevaplardan anlaşıldığı kada-
alışveriş merkezi olduğu, ve yeni inşa edilenelerin rıyla “alışveriş” terimi kadın ve erkek, ve çalışan
PLANLAMA PLANLAMA
2005/1 Bilkent Center’dan daha büyük, daha erişilebilir, ve işsiz arasında farklılıklar göstermektedir. 2005/1
70 71
Esat’ta yaşayan emekli bir kadın hariç, kadınların kısaca tanımlandıktan sonra, Ankara’nın kent
çoğu alışverişi çok sevdiklerini ve boş zaman- merkezini ve alt merkezlerini anlatmaları isten-
larında alışverişe gittiklerini ve bunu toplumsal miştir. Ulus, Kızılay ve Tunalı Hilmi Caddesi
bir faaliyet olarak kabul ettiklerini belirtmişler- üçlemesini tüm katılımcılar Ankara merkezi
dir. Tartışmaya katılan erkekler alışverişi çoğu olarak tariflemişlerdir. Hangisini tercih ettikleri
zaman bir “zorunluluk” olarak tanımlamışlardır. sorulduğu zaman verilen cevaplar farklılıklar gös-
Alışverişin neden bir “zorunluluk” olarak düşü- termiştir. Emekliler Tunalı’yı tercih ederken mali
Ankara kent
nüldüğü sorulduğununda çoğunluğundan alınan ve sağlık hizmetleri için Kızılay’a gitmek zorunda
merkezi için
yanıt aynıdır. Alışverişe genelde ya ellerinde bir kaldıklarını belirtmişlerdir. Öğrenciler için Ulus
liste ile ya da aile bireyleri ile birlikte gittiklerini sadece büyük kırtasiye alımları, meslek odaları herhangi bir
söylemişlerdir. Bir liste söz konusu olduğunda ya da kamusal işler gibi zorunlu işler için gidilen yenileşme
işin çok basit ama yine bir “iş” olduğunu, aile ile bir merkez özelliği göstermektedir. Öğrenciler
(regenera-
gidildiğinde ise “zaman öldürdüğü”nü ve yorucu genelde Kızılay veya Tunalı Hilmi Caddesi ya
olduğunu vurgulamışlardır. da her ikisini de tercih etmektedirler. Çalışan ve tion) pro-
işsizler ise farklı zamanlarda farklı ihtiyaçları için jesi bırakın
Tüm katılımcıların alışveriş alışkanlıkları hemen
hemen benzer özellilkler göstermektedir. Genel- hepsini kullandıklarını söylemişlerdir. Mesela, yürtülmesini,
Ulus’a Çıkrıkçılar Yokuşu’nundaki özelleşmiş
likle haftalık alışverişlerini hipermarket ya da planlanma-
sabit pazarları için, Kızılay’a “alışveriş yapmak”
supermarketlerden yapmayı, ister kendilerine
dığı dahi göz
ait isterse taksi olsun araba ile gitmeyi, kredi için, Tunalı Hilmi Caddesi’ne ise “alışveriş gezin-
kartı kullanmayı ve dünyada veya yaşadıkları tisi” için gitmektedirler. Kısaca, vatandaşlar eğer önüne alı-
kentte nereye olursa alışverişe gidebileceklerini bir şey alma itiyaçları yoksa fiziksel ve toplumsal nırsa bundan
söylemişlerdir. Görüşmelerde alışveriş ortamının açlıklarını doyurmak için Tunalı Hilmi Caddesi’ni
sonra Ankara
başarılı olmasının en önemli tercih nedeni olduğu tercih etmektedirler.
halkı kent
belirtilmiştir.
Gerek anket gerekse de ucu açık tartışmalardan
merkezi ne
Alışveriş teriminin incelenmesinden sonra ortaya çıkan tabloya göre Bilkent Center müşteri-
görüşme yapılanlardan alışveriş merkezleri hak- leri her iki cinsiyet grubundan, her yaş grubundan, demek değil,
kındaki düşünceleri alınmıştır. Cevabı tahmin her gelir grubundan, altı hanehalkına sahipten tek nerede oldu-
etmek çok zor olmamış: hepsi alışveriş merkez- başına yaşayana, hiç arabası olmayandan dört ara-
ğunu, nasıl
lerinden hoşlandıklarını belirtmişlerdir. Tüm katı- bası olana, hiç kredi kartı olmayandan altı kredi
lımcılar iyi örgütlenmiş, erişilebilir, soğuk- sıcak kartı olana, tek başına gelenden akadaşlarıyla, olduğunu
havalandırmalı, temiz, güvenli ve herşeyin bir çatı ailesiyle gelene, günlük, haftalık kullanandan unutacak ve
altında toplanmasını tercih etmektedirler. Dünya- aylık kullanana, alışveriş yapmak için, gezmek
gerçekten
nın birçok farklı kentinde bulunma fırsatı bulmuş için, sinema için, yemek için gelene kadar çok
sloganda da
bir çalışan “dünyanın her hangi bir yerindeki bir geniş bir yelpazeye sahiptir. Ankete katılanların
alışveriş merkezine gitseniz, kentin bir parçası çoğunluğu alışverişi sevmekte ve bunu bir top- söylendiği
gibi hissetme şansına sahip oluyorsunuz. Çünkü lumsallaşma ve insanlarla biraraya gelmek için bir gibi şehir
yerel halk kent merkezlerine gitmektense alışveriş olanak sunduğunu belirtirken, erkeklerin bir kısmı
onları özle-
merkezlerini tercih etmektedirler. Kent merkez- ise alışverişi bir zorunluluk olarak tariflemişlerdir.
yecektir.
lerinde çoğu zaman sadece turistler birşeyler “Kentsel merkez” kavramı için tatmin edici bir
almakta ya da tarihi yapıları gezmektedirler.” yanıt alınamamış fakat Ankara’nın merkezlerinin
halen bir kısım tarafından kullanıldığını fakat
Bu sorunun hemen ardından Ankara ve merkez
yeni neslin duyarsızlığının söz konusu olduğu
hakkındaki düşünceleri sorulmuştur. Öncelikle bir
gözlemlenmiştir.
“kent merkez”inin tarifini yapmaları istenmiştir.
Bir çoğu bu soruya yanıt verirken zorlanmış,
hatta bazıları bunu bir alışveriş merkezi gibi tarif KENTSEL TASARIM VE
etmekte, kimileri ise kentin içinde bulunan tarihi PLANLAMA DEĞERLENDİRİLMESİ
yapılar ile anlatmakta, kimi ise kamu binalarının “Alışveriş” ekonomik bir olgu olmanın yanı sıra
bulunduğu yer olarak tanımlamakta, bazıları ise toplumsal bir faaliyet olup, toplumsal yaşamda
PLANLAMA PLANLAMA
2005/1 hiç açıklayamamaktadır. Kent merkezi kavramı önemli bir rol üstlenmektedir. Alışveriş mekanları 2005/1
70 71
da bir tür alışveriş işlevini içlerinde barındırdıkları rımı ilgilendirmektedir. Kentsel tasarımın bir
için önemli mekanlardır. Tarihsel süreçte “tüketim araç olarak ortaya konmasından önce “kent
alışkanlıkları”nın değişim geçirmesiyle birlikte, merkezi” teriminin tanımın yapılması, sınırların
alışveriş mekanları da biçimlerini, yapılarını, belirlenmesi ve meşrulaştırılması gerekmektedir.
işlevlerini ve konumlarını değiştirmişlerdir. Sınırları tanımlanmamış bir “şey” ile uğraşmak
Modern zamanların en yaygın alışveriş mekanları mümkün değildir. Fakat sınır belirlemek yeterli
alışveriş merkezleridir. Ekonomik, toplumsal ve olmayıp, bölgeleme ve kentsel tasarım uygu-
mekansal özellikleri ile günümüzün kent merkezi lamaları da gereklidir. Bunun yanısıra, yerel
simulasyonlarıdır. Bugün, kent merkezleri, erişi- otoritelerin farklı birimleri, mülk sahipleri,
lebilirlik, estetik, teknolojik gelişimler, kamusal dükkan işletmecileri ve diğer ticari girişimciler
güvenlik, kentsel alan kullanım dağılımı, kentsel ile işbirliği içinde olunmalıdır. Her yurttaş kent
tasarım ve yönetim gerekliliklerininden uzaktır- merkezi hakkında bilinçlendirilmeli ve ortak bir
lar. Alışveriş merkezlerinin tek eksiği ise tarihi ve görüşe sahip olmalıdır.
kültürel kimliğe sahip olmamalarıdır. 1950’lerinin
Her insan yaşayacağı kentin çekici ve yaşana-
çözümü olarak kabul edilen alışveriş merkezleri
bilir olmasını ister. Kentlerin başarıları kent
bugünün problemleridir. Bir kentte alışveriş mer-
merkezlerinin sağlıklı olması, yani tatmin edici
kezi sayısı bir, iki ile sınırlı olduğunda, bu hem
bir ürün ve faaliyet çeşitliliğine sahip olması ile
kent hem de kentli için bir çözüm gibi algılanmak-
doğrudan ilişkilidir. Kent dışında yeni ortaya
tadır. Ne zaman ki o kentteki alışveriş merkezleri
çıkan gelişmeler, yönetmelikler ile şekillendi-
kent dışında yer seçmeye başlar ve sayıları onları,
rilemediğinden, daha özenli bir inceleme altına
yirmileri bulur, o zaman sorun yaratırlar. Parası
alınmalıdırlar. En önemli çözümleme bu geliş-
ve imkanı olan insanlar kent dışında yer seçmiş
melerin kent merkezine etkisinin olup olmadığı
alışveriş merkezleri tarafından cezbedilmekte, ve
ve eğer varsa ne düzeyde bir etki yarattığının
bir süre sonra kent merkezine hiç gitmediklerini
anlaşılması gerekliliğidir. Kentsel tasarım fizik-
fark etmektedirler. Kent merkezlerinden bağımsız
sel çevrenin gelişmesi için politika çerçevesi
ve habersiz bir kuşak ortaya çıkmaktadır (Hughes,
hazırlamakla sorumludur (Shirvani, 1985). Insan
1974).
varolduğu sürece kentsel tasarım varolmuştur.
Bu durum biz plancılar ve kentsel tasarımcıla-
Değişen sadece kentsel tasarımın bağlamı ve
rın sürecin dışında kaldığı zamanlarda ortaya
uygulamalarıdır (Shirvani, 1985). “Tasarım”
çıkmaktadır. Eğer bizler Avrupa ve Amerikan
bir şekilde daha geniş planlama kararlarının
kentlerininin karşılaştığı bu tip problemlerle
temelini oluşturmaktadır.
karşılaşmak istemiyorsak, kent merkezi özelinde
çalışmalar yapmalıyız. Kent merkezlerindeki Görsel olarak çevreye en alt düzeyde etki
mekanların düzenlenmesi konusu kentsel tasa- yapan yeterli otopark alanlarının sağlanması
kentsel tasarımın başarılı olması için zorun-
ludur. Öncelikli olarak park alanları olmayan
yapıların kendi park alanlarını yaratmaları sağ-
Şekil 5: Bilkent Center’ın sloganı “Bırakın şehir sizi özlesin...” lanmalıdır. İkinci olarak mevcut otoparkların
çok işlevli olarak kullanılmadığı zamanlarda
farklı kişilerce başka amaçlar için kullanıla-
bilmeleri sağlanmalıdır. Aynı zamanda, açık
alanlar da kentsel tasarımın vazgeçilmez par-
çalarını oluştururlar. Yaya mekanları sadece
güzelleştirme programlarına dahil edilmemeli,
kentsel tasarımın önemli bir elemanı oldukları
hatırlanmalıdır. Kentsel mekanların canlılığı ve
ticari işlevlerin destekleyici elemanı olarak bir
rahatlama sistemidir. Çok uzun bir süre kentsel
alanlarda yayalaştırma çalışmaları arka plana
PLANLAMA PLANLAMA
2005/1 atılmıştır. Tasarımcılar yayaların çekici ve 2005/1
72 73